Meşhûr müslüman tıb âlimi. Adı, Ali bin Abbâs el-Ehvezî olup, künyesi Ebü’l-Hasen’dir. Batı dünyâsı Haly Abbâs adıyla tanımıştır. İran’da Cündişapur’un güney batısındaki Ehvez’de doğdu. Doğum târihi bilinmemekte ve hayâtı hakkında kaynaklarda fazla bir bilgi bulunmamaktadır. Aslen Zerdüşt dînine mensub bir ailenin çocuğu olmasına rağmen, müslüman olmuş ve 994 (H. 384) senesinde vefat etmiştir. Ali bin Abbâs, Avrupa’nın ve Latinlerin tanıdığı ilk müslüman tabiblerdendir.
Ali bin Abbâs, İslâm bilginlerinin tıb sahasında en çok temayüz edenlerin başında gelmektedir. Devrine göre en zor ameliyatları başarıyla yapan iyi bir cerrahtı. Yunanlıların bilmedikleri pek çok tıbbî mühim keşifler yaptı. Tecrübe ve deneylerini birleştiren kabiliyetli bir hekimdi.
Ali bin Abbâs’ın tıbbî görüş ve metodlarının ağırlık noktasını, bugün hıfzıssıhha denen sıhhati muhafazanın esaslarını incelemek ve tesbit etmek teşkil etmiştir. Bilindiği gibi, günümüzde de tıbbın en çok üzerinde durduğu bu konudur. Yâni, insanlar hasta olmaktan nasıl korunabilir mes’elesidir. Ali bin Abbâs hıfzısıhhayı, sıhhatli olan kimselerin sıhhatini koruma, bakıma muhtaç ve zayıf bünyeli insanların sıhhatinin korunması, bir de hastalanmaya yüz tutmuş veya hastalık tehlikesiyle yeni karşılaşmış kimselerin sıhhatini koruma usûlleri olarak üç şekilde ele almıştır.
Ali bin Abbâs, eserlerinde; sıhhatin korunması hususunda en te’sirli metodun ölçülü ve lüzumu kadar gıda almak ve beden hareketlen yapmak olduğunu ifâde etmiştir. Bilhassa yemekten önce yapılan sporun çok faydalı olduğunu söylemiştir. Spor, uzuvları kuvvetlendirmekte, uzuvlarda gıda alma neticesinde kalan artıkları, bulundukları yerlerden dağıtmaktadır. Beden hareketi ve spor yeterli olursa, hazım da güzel ve sür’atli olmaktadır. Buna delil olarak da, çalışanların sıhhatli ve sağlamlıklarını, bedenlerinde daha az hastalık görüldüğünü göstermiş; yine o, alınan gıdaların iyice hazmedilmeden barsaklara inmemesi için yemekten hemen sonra spor yapmamayı tavsiye etmiştir. O, bu yönü ile, vücud-spor münâsebetinin faydalarını çok önceden belirtmiştir.
Ayrıca epilepsi denilen sara hastalığını incelemiş ve en ince ayrıntılarına varıncaya kadar tedkik etmiştir. Vardığı ilmî neticeler, asırlarca tıb dünyâsına yol göstermiştir. Hattâ çağlar boyunca, yapılan târihî araştırmalar netîcesinde bu hastalık üzerinde en ayrıntılı ve çağına göre en sağlam bilgileri Ali bin Abbâs vermiştir.
O, Arabistan yarımadasında görülen bâzı göz hastalıkları üzerinde de araştırmalar yapmış ve kendine göre mühim tedâvî yolları tesbit etmiştir. Yazdığı Kitâb-ül-meliki adlı meşhûr eserinde; “Göz, çok hassas bir uzuvdur. Kuvvetli ilâçları onda uygulamak asla doğru değildir. Ayrıca, bir defada çok ilâç tatbiki de iyi olmaz. Meselâ, eğer gözdeki rahatsızlık güneşin sıcaklığından veya içine giren bir takım toz, kirve dumandan kaynaklanıyorsa, öncelikle bunları ortadan kaldırmak gerekmektedir” diye bahsetmektedir.
Bu meşhûr İslâm cerrahı, tıbbî araştırmalar yaparken, kılcal damarlardaki kan dolaşımını da keşfetmiştir. Batılı bâzı ilim adamları, bu ve benzen birçok ilmî keşifleri kendilerine mâlederek, insanlığı asırlar boyunca aldatmışlardır. Meselâ, kılcal damarlardaki kan dolaşımının kâşifi İngiliz bilgini Harvey olarak gösterilmiştir. Halbuki Ali bin Abbâs, ondan çok önceleri, damarların büzülme ve genişleme özelliğini açıklarken, kılcal damarlardaki kan dolaşımını anlatmış ve isbât etmiştir. Ayrıca atar ve toplar damarlar arasında kılcal damarlar şebekesinin varlığından da bahsetmiştir.
Ali bin Abbâs, ayrıca jinekoloji (kadın ve doğum) ile ilgili konularda da orijinal incelemelerde bulunmuştur, öyle ki, modern araştırmacılar; bu incelemelere hayranlıklarını ifâde etmekten geri duramamışlardır. Hipokrat ve ondan sonrakiler, çocuğun kendi hareketi ile dünyâya geldiğini kabul ederlerken, Ali bin Abâs bu görüşü yıkmış; doğum olayının çocuğun hareketi ile değil, rahimdeki adalelerin sıkışıp gerilmesiyle gerçekleştiğini tesbit edip, ilim dünyâsına açıklamıştır. Ayrıca ceninin ana rahminde geçirdiği muhtelif dönem ve safhaları, muhtaç olduğu gıdayı ve bunun ana rahminde nasıl sağlandığını uzun uzadıya anlatarak, kıymetli bilgiler ortaya koymuştur.
Ali bin Abbâs, cerrahî sahada da meşhûr ve öncü olmuştur. İnsan bedeniyle ilgili bir çok cerrahî ameliyatı tek tek ele alıp incelemiş ve ameliyat yokuyla tedâvî usûllerini anlatmıştır. Kendine has cerrahî metodlarla, hemen hemen bütün insan uzuvlarını ameliyata tâbi tutmuş, kırık kemiklerin yeniden kaynamasını sağlayıp, çıkıkların yerine oturtulup tedavi edilmesini de maharetle tatbik etmiştir.
Ali bin Abbâs, onuncu asırda ilk defa alt karın kanserleri hakkında yazılar yazdığı gibi, kanser ameliyatları da yapmıştır. Bu ameliyatlar hakkında; “Tabîbler, bu hususta nâdir olarak yardımda bulunabilirler. Tümörün organdan ta’mâmen ayrılmasını sağlamalı, köklerinden, geride bir şey kalmaması için tümörden muayyen bir mesafe uzaklaşacak şekilde etrafı kesilmeli ve temizlenmelidir” derken, kanser ameliyatının bugünkü şekline ışık tutmuştur.
Ali bin Abbâs, cerrahî derslerini anlatırken; talebelerine; “Uru, sardığı dokudan ayırabilmek için yavaşça ve dikkatle kes. Herhangi bir damarın zedelenmemesine ve sinirin kesilmemesine dikkat et. Ameliyat, bir damara rastlarsa, kanamanın ameliyat sahasına yayılmaması için, damarı bağla. Kendini doğru ve tam bir dikkatle çalışmaya ver. Tümörü kesip çıkarınca, küçük bâzı parçların kalıp kalmadığını araştırmak için parmağınla o bölgeyi yokla. Böyle bir durum varsa, onları da dikkatlice çıkar. Bütün tümör alındıktan sonra, fazla deriyi kesip kısaltmak suretiyle birbirine ekle ve damarları birbirleriyle kaynaşacak duruma getirdikten sonra dik” derdi.
Günümüzdeki ameliyatlara da aynen uyan bu anlatım, zamanımızdan on asır öncesine aittir. Biz kendi ilim adamlarımızı tanımazken, batı ilim dünyâsı onları senelerce önce tanımış ve kendilerine rehber edinmişdir. Kendi buluşlarımız, bugün, Avrupalı bilginlerin buluşları imiş gibi bize öğretilmektedir.
Ali bin Abbâs’ın yazdığı eserlerin en meşhûru Kitâb-ül-meliki diye tanınan, Kâmil-üs-sınâat-it-Tıbbiyye’dir. Bu eser, asırlarca doğu ve batı dünyâsında tabiblerin, tıb âlimlerinin başta gelen müracaat kaynağı olmuştur. Onun bu eserinde verdiği bilgiler, tamamen pratik müşahedelere yâni bizzat tecrübelere dayanıyordu. Yalnız teorik olan şeylere pek îtibâr etmiyordu. Ali bin Abbâs öncelikle, zamanından önceki tıb bilginlerinin eserlerini dikkatle gözden geçirerek, araştırmalar ve incelemeler yaptı. Fevkalâde ilmî, ama açık bir üslûb ve düzen ile tıb araştırmalarının temelini ve metodunu inceledi.
Kitâb-ül-meliki, İbn-i Sînâ’nın Kânun adlı eserinin ortaya çıkmasına kadar, tıb âlimleri arasında temel tıb kitabı olarak kabul edildi, İbn-i Sînâ Kânûn’unu hazırlarken, teorik ve pratik bâzı tıbbî konularda, Ali bin Abbâs’ın eserinden istifâde etti. Ali bin Abbâs’ın eseri uygulama, İbn-i Sina’nın eseri ise teori yönünden üstünlük göstermektedir denilebilir. Bu eser, müslüman tıb âlimlerinden bize ulaşan en mükemmel eser olarak değerlendirilebilir.
Kitâb-ül-meliki, esas itibariyle iki ana bölüm olmak üzere yirmi makaleden ve bunların alt bölümlerinden meydana gelmektedir. Eserin birinci ana bölümü, yâni ilk on makalesi daha ziyâde nazarî tıb hakkında bilgi vermekte; ikinci ana bölümünde, yâni ikinci on makalesinde de tababetin esasları üzerinde durmaktadır. Bu makalelerden birisi, cerrahî ile ilgili tam yüz on bölüm ihtiva etmektedir.
Nazarî bölümde; tıbba giriş ve bâzı tıbbî nasihatler verildikten sonra, insan vücûdunu meydana getiren uzuvlardan birbirine benzeyenler, bunların anatomik yapısı; cüzleri, mürekkep, uzuvların anatomisi ve faydaları yer alır. Ayrıca, insan bedeninde bulunan maddî-manevî kuvvetler (ruh ve enerji) üzerinde esâsında insan bedeninde bulunmayan, fakat ona uygulaması faydalı olan hava, su, gıda, uyku, cinsî münâsebet gibi hususların izahından başka, hastalıklar ve sebepleri, hastalıkların teşhisine yarayan temel işaret ve alâmetler üzerinde bilgi verilmektedir.
Bundan başka beş duyu organı ile hissedilen dış organlardaki ağrı ve hastalıkların sebeplerinin araştırılması, bir de duyular yoluyla hissedilen iç organlardaki hastalık sebeplerinin incelenmesine ve beden hastalıklarının ortaya çıkabileceğine dâir önceden görülen îkâz edici alâmet, işaret ve belirtilere yer verilmiştir.
Eserin tatbikî (pratik) olan ikinci bölümünde ise; yaşlarına göre insanla rın sıhhatinin korunması, ilâçların yapımı ve faydaları, humma ve karın ağrıları ile bedenin dış yüzeyinde meydana gelen yara ve hastalıkların, iç organlarındaki hastalıkların teneffüs yolları ile hazım organları ve tenasül organlalarında meydana gelen hastalıkların, bir de mafsal hastalıklarının teşhis ve tedâvîsi ele alınmıştır. Ayrıca, elde görülen hastalıkların teşhis ve tedavisiyle, muhtelif maddelerden îmâl edilen ilâçlar da yine bu kısımda anlatılmıştır.
Tıb tarihçilerinin ifâdesine göre, İbn-i Sina’nın Kânûn’undan üstün olan bu eser, müellifin dehâsını göstermektedir. Sırf bu yüzden Orta çağlarda, hemen batılıların dikkatini çeken ve batı bilim çevrelerinde çok derin te’sirler bırakan eser; 1078’li yıllarda ölen Kostantin el-Afrikî tarafından Latince’ye tercüme edildi. Fakat Kostantin el-Afrikî, eseri Latince’ye tercüme ederken kimden tercüme ettiğini belirtmemiş ve kendine ait gibi göstermiştir.
Ünlü tıb tarihçisi Neş’et Hamorne, Ef-Kahhal adlı Arab oftalmoloji dergisinde yayınladığı makalesinde; “Ali bin Abbâs’ın Kâmil-üs-sınâa adlı eseri, mîlâdî 12. asırda Etienne Antıoch adlı bir bilgin tarafından ikinci defa Latince’ye tercüme edildi. Böylece onun ilmî görüşleri batıda yayılarak, kökleşti” demektedir. Kostantin el-Afrikî’nin yaptığı Latince tercüme, Libenregius adıyla tanınmıştır.
Etienne Antioch’un 1127 yılında yaptığı ikinci tercümede Kostantin’i tenkid etmiş, asıl müellifinin ismini gizleyip, eseri kendisine mâl ettiğini ortaya atıp ispatlamıştır. Böylece, Antakyalı Etienne’nin yaptığı haysiyetli ilmî faaliyet sonucu, Ali bin Abbâs’ın gasbedilen ilmî hukuku bir bakıma iade edilmiştir.
Ali bin Abbâs bu eserinde, eski Yunanlı tabiblerden Hipokrat, Calinus (Galen) ve Aripposius’u inceleyerek, bilgilerini ilmî tenkide tâbi tuttu ve yanıldıkları noktaları gösterdi. Hipokrat’ı, çok kısa bilgi vermekle, üslûb ve ifâdesinin kapalılığı yüzünden; Calinus’u da doldurma bilgilere yer vermekle tenkid etti.
Eserinde, mes’eleleri açık bir ifâdeyle ve kolay anlaşılan bir üslûbla ortaya koyan Ali bin Abbâs, bir konuda bilgi verirken mevzuun târihî geçmişi üzerinde de durmuş ve kendi orijinalitesini tartışma götürmez bir açıklıkla ortaya koymasını bilmiştir. Tıb târihi araştırmacıları, onun sâdece tıb alanındaki çalışma metodunu değil; eczacılık sahasındaki ilmî araştırma anlayışını da hayranlıkla zikr etmişlerdir.
Ali bin Abbâs, hava ve mevsimlerin, hastanın çektiği sıkıntıların, hasta üzerindeki etkilerini de inceleyip, îzâh ettiği gibi, yapılan ve uygulanan ilâçların, hastalar üzerindeki te’sir derecesini de araştırmış ve açıklamıştır. Ona göre, ilâçların te’sir derecesi, vücûdun tabîatma ve değişik hâllerine, hastalık ve sıhhat durumlarına göre değişiklik arzeder. Hastalıkların mâhiyetine, şiddetli veya zayıf olmalarına göre farklı olur. Yaşa ve mîzâca göre değişebilir. Mevsimlere göre de farklılık gösterir. Hastanın yaşadığı iklim, hava ve şehir ile, alışkanlıklarına göre de farklı olabilir.
Ali bin Abbâs, yine bu meşhûr eserinin ikinci makalesini eczacılık konusuna hasretmiş ve elli beş kısımda hemen hemen bütün ilâçları, ilâç yapılacak hammaddeleri ile etki ve özelliklerini incelemiştir. Onuncu makalesinde de, terkip hâlindeki ilâçların nasıl yapılacağını, bunların özellikle; gıdalarla tedâvîyi esas alarak, tabiî ilâçların kullanılmasını tavsiye etmiştir. Tedâvî bu yoldan hâsıl olmadığı takdirde, ilâçların hazırlanıp tatbik edilmesini teklif etmiştir. Yâni ilâç kullanılması ikinci plânda tatbik edilecektir. Esas olan, tabiî gıdalarla hastalıkları tedâvî etmektir. İlâçlar ancak zaruret hâlinde verilebilir, kullanılabilir.
Ali bin Abbâs, bu meşhûr eserinin mukaddimesinde, hekim ve cerrah olmak isteyenlere tavsiyelerde de bulunup; “Tabib, her şeyden evvel kalb ve beden temizliğine çok dikkat etmeli, dâima Allahü teâlânın rızâsını gözetmeli, hayâtını O’nun rızâsına uygun geçirmeye çalışmalıdır.
Tatlı dilli ve nâzik olmalıdır. Hayâtı, yaşayışı örnek alınacak derecede ölçülü olmalıdır. Her türlü günahdan, kir ve pisliklerden uzak durmalı, hastasının kendisine açıkladığı şahsî mes’elelerini hiç kimseye söylememelidir. Çünkü, nice hastalar vardır ki, kendilerinde zuhur eden hastalıkları, babalarına ve en yakınlarına bile söylemezken, tabibe çekinmeden söylerler. Bu hastalıkların bâzısı çok mahrem olabilir…
Tabib olacakların dikkat edeceği diğer hususlar da şunlardır: Hekim olacak kimse, dâima hastanelerde hastalara hizmeti gözetmeli, hastalık bulunan mahalleri arayıp, hastalıkların tedâvî yollarını araştırmalıdır, özellikle tabîb-i hazık olanların görüşlerine sık sık başvurmalı, onların tecrübe ve bilgilerinden faydalanmasını bilmeli ve buna çok önem vermelidir.
Müşâhade ettiği, incelediği hastalık alâmetlerini, okuyup öğrendiği bilgilerin ışığında değerlendirmeli, hocalarının konsültasyonuna da başvurmak suretiyle; doğru, sağlam bir teşhis ve tedâvî yolunu tutmalıdır. Yaptığı işin ne ölçüde mes’ûliyetli olduğunu iyi düşünüp, idrâk etmelidir. Böylece onlar hekimlikte en olgun seviyeye ulaşacak, herkesin sevgi ve güvenini kazanacaklardır…” demektedir.
Ali bin Abbâs, ayrıca, özetle şu altı prensibe uyulmasını eserinde sık sık belirtir:
1- Hastalarla dâima beraber olup, hastalıkları tanımak. Böylece, ihtiyaç ânında pratiğe kolayca geçebilmek mümkün olabilecektir.
2- Hastaları evlerinde, yerlerinde ziyaret edip, hâl-hâtır sorup, onlara sıcak alâka göstermek.
3- Otorite olan hocalarının verdiği bilgilere uymak, dâima onlardan istifâde yollarını aramak suretiyle çeşitli hastalıkların teşhisini hakkıyla kavramak.
4- Hastaların değişik hâllerini iyi tetkik etmek; yâni hastalığın ayrı ayrı merhalelerini, seyir hâlini, alâmetleriyle beraber iyi tanımak.
5- Uygulama ve davranışlarıyla hastanın güvenini, îtimâdını kazanıp ona moral vermek. Böylece psikolojik olarak da sür’atle iyileşme ümîdi içinde olmasını sağlamak.
6- Hocaları ve meslekdaşlarıyla birlikte dâima hastaların problemlerine eğilerek, onlarla ilgilenmek.
Görüldüğü gibi Ali bin Abbâs, modern tıbbın hemen her şubesinde erişilmeye çalışılan ana prensipleri derin bir kavrayışla tâ o devirde tesbit etmiş ve ilmî sistemi yerleştirmiştir.
Âlimler, tıb alanında çok eser te’lif etme yolunu tercih ederken, o tek ve pek kıymetli bir eser bırakarak, hem İslâm, hem de Avrupa tıb âleminde derin ve köklü te’sirler icra etmiştir.
Onun ve diğer müslüman âlimlerin ilmî çalışmaları olmasaydı, tıb ilminin sahası, çağlar boyunca hemen hemen karanlık kalacak ve belki de modern merhalelere kolay ulaşılamayacaktı. Tıbdaki bu derin otoritesinden dolayı hemen hemen hiç tenkide uğramayan Ali bin Abbâs, yüzyıllar ötesinden modern tıbbın temellerini atmış oldu.
Bütün bu sebeplerden dolayıdır ki, ortaya koyduğu sağlam prensip ve nazariyeler hâlâ incelemelere tâbi tutulmakta, insanlığa yeni birtakım ilmî ipuçları vermektedir. Fakat Avrupalıların bu nazariye ve prensipleri çalarak, kendilerine mâl edip, asıl sahibini asırlarca gizlemeleri, insanlık ve ilim târihi açısından hoş bir şey değildir.
Kitâb-ül-meliki’nin güzel bir nüshası Irak Müzesi Kütüphânesi’nde olup, siyah ve kırmızı mürekkeple yazılmıştır. Frankfurt’ta faaliyet gösteren, “Instıtute fur Geschichten Arabisch İslâmischen Wissenschaften (IGAIVV)” tarafından orijinal bir yazması esas alınmak suretiyle 1987 yılında iki cild hâlinde nefis bir faksimile baskısı yapılmış, dünyânın muhtelif önde gelen kütüphanelerine gönderilmiş, ilim adamlarına ve ilim akademilerinin tedkîkine yeniden arzedilmiştir.
1) İslâm-ül-ulemâ-il-Arab vel-Müslimîn fiş-Saydale; sh. 239
2) Introduction to the history of Science; cild-1. sh. 677
3) Literatüre history of Persia; cild-1, sh. 372, cild-2, sh. 329
4) Medicin history of Persia; sh.155, 329
5) History de la Medizin Arabe; cild-1. sh. 381
6) Science and Civilization in islâm: sh. 204, 208
7) Illustriete Geschicthe der Medizin; cild-2, sh. 601, 610.cild-3. sh. 1462, 1518, cild-5, sh. 2364
