Ahmet Fergani kimdir nasıl başarılı olmuştur? Evet şimdi sizler için bir başarının öyküsünü kısaca anlatmaya çalışacağız. Bu Hikayemiz’de Batı’da Alfraganus olarak da bilinen Türk Müslüman astronom ve 9. yüzyıl’da yetişmiş en ünlü astronomlardan biri olan Ebu el-Abbas Ahmed bin Muhammed bin Kesir el-Fergani, Tanıyalım.
Dokuzuncu yüzyılda yetişmiş, ekliptik meyli ilk defa tesbit eden büyük Müslüman astronomi ve matematik âlimi. İsmi Ahmed bin Muhammed bin Kesîr el-Fergânî olup, künyesi Ebül-Abbâstır. Batı bilim dünyâsında Alfraganus adıyla tanınır. Fergana’da bulunan ünlü bir Türk ailesine mensuptur. Ay’daki Alfraganus kraterinin ismi O’na ithafen verilmiştir.
Bilim ve kültür tarihimizin birinci elden kaynaklan olan biyografik eserlerde doğum tarihi ile ilgili bir bilgi bulunmamakla birlikte kendisi gibi bir astronom olan babasının adının Muhammed, dedesinin ise Kesir olduğu kayıtlıdır. Tahminen Fergani’nin 9.yüzyıl başlarında dünyaya geldiği, 861 yılında hayatta olduğu ve bundan kısa bir süre sora vefat ettiği kabul edilmektedir.
İlim tahsilini zamanın kültür merkezi olan Fergana’da yaptı. Sonra, o devirde İslam âleminin ilim ve devlet merkezi olan Bağdat’a gitti. Kısa sürede kendisini tanıtan Fergani, astronomi ve matematik alanında kendisini kabul ettirdi. Abbasi halifeleri Memun, Mutasım, el-Vasık ve el-Mütevekkil devirlerinde önemli ilmi araştırmalar gerçekleştirerek birçok eser kaleme aldı. Halife Mütevekkil, konusunda söz sahibi olan Fergani yi 861 yılında Nil kıyısındaki ölçümleri yapabilmek için, Ravda adasında bulunan Ni-lometrenin inşasını yönetmesi ve yapılan ölçüm işlerine nezaret etmesi için Mısır’a gönderdi.
Fergani, astronomi, matematik, coğrafyave mekanik sahalarında çalışmalar yaptı. Bunlar arasında astronomiye daha çok ağırlık verdi. İlmi çalışmalarında deneye dayanan inceleme ve araştırmalar yaptı.
Gök cisimlerinin hareketleriyle uğraştı. Kur’ân-ı Kerim’in ve aklın prensiplerine uygun olmayan Batlamyuscu astronomiyi ilk defâ ten-kid edenler arasında yer aldı. Gök cisimlerinin, Batlamyus ve izindekilerinin iddia ettiği gibi bazı akıl dışı ruhi cisimler olduğunu kabul etmedi. Onların, akli, kati, homosentrik ve eksantrik daireler şeklinde hareketlere sahip olduklarını ispatladı. Kâinatın ve gezegenlerin hacim ve büyüklükleri ile birbirine uzaklıklarım inceledi. Yaptığı hesaplamalar, Kopemik’e kadar Batı astronomisinde değişmez ölçüler olarak kabul edilerek asırlarca kullanıldı. Fergani, Güneş’in yarıçapının uzunluğunun 3250 Arap mili olduğunu söyledi. Bu da 6.410.000 metre ve 3990 İngiliz miline eşittir.
Fergani, Güneş’in de kendine göre hareketli olduğunu, ilim tarihinde ilk defa keşfeden âlimdir. Kendi devrine kadar gök cisimlerinin hareketi biliniyordu. Ancak, Güneş’in de bir yö-rügesinin bulunduğunu kendi etrafında batıdan doğuya doğru döndüğünü ilk defa keşfeden âlim Fergani’dir. Ayrıca 41 yıl devam eden astronomi incelemelerinde enlemler arasındaki mesafeyi hesapladı.
Fergani, Güneş tutulmasını önceden tespit eden bir usûl de buldu. Bu usûlle, 842 yılında bir Güneş tutulması olacağım önceden tespit etti ve o gün bu konuda rasatlarda bulunup incelemeler yapti.
Dünya’mn yuvarlak olduğu konusunda yeni deliller gösterdi.
Ahmet Fergânî, zamanında İslâm âleminde hâsib, yâni matematikçi olarak da tanınmıştı. Bilindiği gibi astronomi çalışmaları matematiğe dayanmaktadır. Eserlerinden, bu alanda da söz sâhibi olduğu görülmektedir. Fergânî’nin derin bilgiye sâhib olduğu diğer bir sâha da coğrafyadır. Matematikî coğrafya alanında çalışmalar yaptı. Bu sâha o devirde astronominin bir dalı sayılıyordu. Fizik ve mekanik konusunda da Fergânî’nin çalışmaları vardır. Çizimini kendi hazırladığı ve yapımına nezâret ettiği Nil Nehri sularının hızım ve seviyesini ölçen Mikyâs-ül-Cedîd adlı bir âlet yaptı.
Ahmed Fergânî, halîfe El-Me’mün’dan başlayarak El-Mütevekkil zamanına kadar El-Cezîre’de (Mezopotamya) yaptığı araştırmalar, yazdığı eserler ve bulduğu ölçüm âletleriyle zamânın önde gelen âlimleri arasında yer aldı. Onun astronomi, matematik, coğrafya ve mekanik sahasındaki çalışmaları bu ilim dallarının gelişmesine önemli ölçüde yardımcı oldu. Onların temellerini güçlendirdi ve yeni gelişmelere yol açtı. Daha sonraki devirlerde aynı konularla ilgilenen âlimler, Fergânî’nin eserlerinden istifâde ettiler. Fergânî’nin tesirleri o devirdeki bütün Türkistanlı âlimlerin üzerinde görülmektedir.
Fergânî’nin tesiri, Avrupalı bilginler üzerinde de görülmektedir. Lâtinceye tercüme edilen eserleri, asırlarca Avrupa üniversitelerinde okutuldu. Hazırladığı zîcler, Fransız matematikçisi D.Alembert ve Laplance’nin en çok faydalandığı eserler arasında yer aldı. Fergânî’nin astronomi ile ilgili eserlerinden altısı günümüze kadar ulaşabilmiştir. Bu eserlerin en önemlisi Cevâmiu llm-in Nücûm vel-Hareket-is-Semâviyye’dir.
Gök cisimlerinin hareketiyle ilgili bir astronomi kitabı olan bu eserin yazma nüshası Oxfort, Pâris, Kâhire ve Amerika’da Pirinceton Üniversitesi Kütüphânesinde bulunmaktadır. Fergani, 856 yılmda Kahire’ye gitmiş ve Ustur-lab Yapımı Üzerine adlı bir eser yayınlamışür.
ASTRONOMİNİN UNSURLARI
Astronominin Unsurlan(Elements of Astronomy), Fergani’nin astronomi üzerine yazdığı en önemli eserlerinden biridir. 833 yılında yazıldığı tahmin edilen kitap, Batlamyus’un Almagest adlı kitabının betimleyici ve yeterli bir özeti niteliği taşımaktadır. Bu kitap, 12. yüzyılda Gerardo Cremonesse tarafından Liber de Aggregationibus Scientie Stellarum et Principiis Celestium Mo-tuum adıyla Latince’ye çevirlmiş ve Regiomontanus devrine kadar, Avrupa’da çok popüler bir eser olmuştur.
Eser üçüncü defa Latince’ye Jacob Christ-mann tarafından Muhammedis Alfragani Ara-bis Chronologia et astronómica elementa adıyla çevrilmiştir 1590 ve 1618 yıllarında Frankfurt’ta basılmıştır. Bu çeviride eserin Jacob Anatoli tarafından yapılan İbranice çevirisi esas alınmıştır.
