Modern astronominin kurucusu. Asıl adı, Ebû Ca’fer Nûreddîn Ebû İshak el-Batrûcî el-İşbilî’dir. Doğum târihi kesin olarak bilinmemektedir. Kurtuba’nın kuzeyinde, Pedroches şehrinde doğduğu tahmin edilmektedir. İspanya’daki İşbil’de (bugünkü adıyla Seville) yaşadığı için, El-İşbilî lakabıyla meşhûr oldu. Meşhûr tabiblerden İbn-i Tufeyl’in talebeliğini yaptı. Hayâtı hakkında daha fazla bilgiye kaynaklarda rastlanamamıştır. 1217 (H. 614) yılına kadar yaşadığı bilinmektedir.
El-Batrûcî, İslâm ve Latin dünyâsının astronomi sahasında büyük bir âlimi olarak tanınmıştır. Avrupalı bilim adamları üzerindeki te’siri çok olduğundan, Batı dünyâsı onun ismini, Latince olarak, Alpetrazius şeklinde değiştirdi ve bu isimle tanıdı.
El-Batrûcî’nin tek bilinen kitabı Kitâb fî’l-Hey’e (Astronomi prensipleri) olup, Arabca’dır. Eserini, 1185 yılından kısa bir süre sonra bitirdi. Te’siri asırlarca devam eden bu kitap, hıristiyan ve yahûdîlerce kaynak olarak kabul edildi.
El-Batrûcî’nin eseri incelendiğinde, onun geniş bir târih ve astronomi bilgisine sâhib olduğu görülür. Astronomiyi, zamanın önde gelen müslüman astronomi bilginlerinden El-Bettânî, ez-Zerkâlî ve Câbir bin Eflah’ın kitaplarından öğrendi.
Batrûcî, Kur’ân-ı kerîmdeki astronomi ile ilgili âyetlere husûsî bir ilgi gösterdi. İbn-i Bacce ile başlayıp, Zerkâlî, Câbir bin Eflah, İbn-i Tufeyl ve İbn-i Rüşd ile devam eden Batlamyus astronomisinin tenkidi, Batrûcî ile olgunluk noktasına ulaştı. Bu büyük astronomi âlimi, yalnız Batlamyus’u tenkidle kalmamış, bugünkü modern astronominin temeli kabul edilen Kopernik’in ve daha pek çok batılı bilim adamının faydalandığı bir çok yeni esaslar koyup, nazariyeler geliştirmiştir.
İstanbul’da, Sultan Üçüncü Ahmed Hân Kütüphânesi’nde, 3302 numarada kayıtlı, Kitâb-ül-mürte’iş adlı eserde (1B-11A), bu hususla ilgili olarak şöyle demektedir: “Batlamyus’un ileri sürdüğü tek kutuplu sistem ve eksantrik anlayış, sâdece bir hayâlden ibarettir. Herhangi bir müşahedeye veya astronomik rasadlara dayanmamaktadır.
Batlamyus’un tasarladığı tek kutuplu ve eksantrik sistem, göklerin hakîkî sistem ve nizâmına aykırı ve onu ifâde etmekten çok uzaktır… İleri sürdüğü bu gibi şeyler hep vehim mahsûlü olup, hakikatle hiç ilgisi yoktur. Uzun seneler boyunca yaptığım araştırmalar sonucu bu neticeye ulaştım. Ayrıca özellikle ifâde edeyim ki, maksadım eskilerin görüşlerine körü körüne ve inadla karşı çıkmak ve onlardan üstün olduğumu ortaya koymak değildir. Hayâtımda böyle duygulara yer vermedim.
Gençlik yıllarımdan bu yana, matematik ve astronomi ile ilgili, okuyup incelediğim eserlerde ve yaptığım araştırmalarda gördüm ki, hemen hemen hiç bir astronomi âlimi, Batlamyus’u ilmî tenkide tâbi tutmayıp, onu olduğu gibi kabul etmiştir, Yalnız içlerinden Zerkâlî diye tanınan Ebû İshak İbrahim bin Yahya, sabit yıldızlar semâsının da hareket hâlinde olduğunu söylemiştir.”
Batrûcî, astronomi târihinde bir devir açan eseriyle, modern astronominin temeli olan Helyo Sentrik Gezegen Sistemi’ni ilk defa kuran kişi oldu. Geçerli trigonometrik ispatlamalarda bir üstâd idi. Bunları açıklamak için, onun sistemi şöyle özetlenmektedir:
1-Bütün gezegenlerin iki kutuplu olduğunu açıkladı. Batlamyus ise, tek kutuplu kabul ediyordu.
2-Gök cisimlerinin hareketlerinin, doğudan batıya doğru olduğunu kabul etti. Batlamyus ise, gezegenlerin hare ketlerinin batıdan doğuya doğru olduğunu söylemişti.
3-Bütün gök cisimleri, gerçek ve aklın ereceği biçimde mevcuttur dedi. Batlamyus ise, gök cisimlerini gerçek olmayan varlıklar olarak farz ediyordu.
4-Gök cisimlerinin hareketinin kutuplar etrafında cereyan ettiğini söyledi. Batlamyus ise, hareketin merkez etrafında olduğunu söylüyordu.
5-Az yoğun gök cisimlerinin, çok yoğun gök cisimlerine göre daha hızlı döndüğünü açıkladı.
6-Yıldızların bulunduğu gök tabakalarının değişken olduğunu söyledi. Batlamyus ise, sabit olduğunu kabul etmişti.
7-Gezegenler günlük dönüşe sahiptir. Batlamyus, gezegenlerin günlük dönüşlerini kabul etmemişti.
8-Yıldızların, eşit zamanlarda eşit olmayan kavisler yaptığını, yıldızlar küresinin üç hareketinin bulunduğunu bildirerek bunların birincisini boylam, ikincisini enlem, üçüncüsünü günlük olarak vasıflandırdı. Batlamyus, sâdece boylam hareketi olduğunu kabul etmişti.
9-Hareketi, yer değişimi yanında, hız ve enerjinin bir fonksiyonu olarak ifâde etti. Batlamyus’a göre hareket, sâdece bir konum değişimi idi.
10-Gezegenleri yeniden tarif etti. Merkür’ü güneşin üstünde, Venüs’ü güneşin altında düşündü. Platon onların her ikisini de güneşin üstünde kabul etmiştir. Batlamyus ise, onların her ikisini de güneşin altında düşünmüştür.
Bütün bunları dikkate alan yahûdî fen adamı ve astronomi bilgini Levi B. Gerson Milhamot Adanâi (ölümü 1344), Wors of the Lord kitabında, onu astronominin kurucusu olarak vasıflandırırken; başka bir yahûdî bilgin Yehûdâ bin Salamon Kohen de, Batrûcî’yi, fizik prensipleri ile, fezada düşmeyen astronomik modeller inşâ ettiği için Övmüştür.
Kopernik’in De Revolit ionibus Arbium Coelestium adlı eseri, Bettânî ve Batrûcî’ye dayanmaktadır. O, bu eserinde Batrûcî ve İbn-i Şatır’in Latince’ye tercüme edilmiş eserlerinden etkilenmiş ve Latin bilginlerinden de faydalanmıştır. Keza, İbn-i Şatır’ın güneş ve ay teorisini muhtemel bir Latince tercümesinden okuyup öğrenmiştir. Onun, kimsenin inkâr edemiyeceği gibi, Batrûcî’nin fikirlerini çok iyi bildiğini, Venedik’te 1496 senesinde basılan Regionontanus adlı kitabı iş bat etmektedir.
Kopernik, Batrûcî’den dolaylı olarak etkilenmiştir. Onun istifâde ettiği batılı kaynaklar, Batrûcî’nin te’siri altında kalıp, astronomi konusunda onun görüşlerinden faydalanmışlardır. Bu bakımdan; Kopernik, Arabça bilmez, eserleri okuyup anlıyamaz görüşü isabetli değildir. Batrûcî’nin; Latin, hıristiyan ve ortaçağ bilginleri üzerinde etkisinin dolaylı yoldan Kopernik’e etkisi aşikârdır. Bütün bunlar, modern astronominin kurucusu olarak Kopernik’i değil, Batrûcî’yi kabul etmek mecburiyetinde olduğumuzu gösterir.
Batrûcî, hem İslâm âleminde hem de batıda çok te’sirli oldu. Batı ilim dünyâsında, Batrûcî’nin etkisi altında kalan bilginlerden bâzıları şunlardır: Albertus Magnos, Roger Bacan, Robert Grasseteste, Müller, Regiomontanus, Michael Scot, William the Ehglishman, Petrus de Abane, Donte, Copernicus, Yehûdâ bin Salamon Kohen, Tıbbon, Leviben, Gerson, Issaac İsraeli, Vicent Benaudis, Duş skot.
Batrûcî’nin yeni sistemi, Batlamyus’un sisteminin yerini aldı ve modern çağları hazırladı. Onun bu yeni sistemi, yalnız astronomiyi değil, ortaçağ boyunca, tabîat ilimlerini ve batı felsefesini etkiledi. Te’sirleri çok derin oldu. Öyle ki, sonraki asırlarda batılı bilim adamlarının dikkat nazarlarını, tam manâsıyla İslâm alemindeki fen, matematik ve astronomi ilimlerine teksif etmelerine yol açtı.
