Edebiyat, zooloji ve antropoloji âlimi. İsmi, Amr bin Bahr bin Mecnûn el-Kinânî el-Fakîmî el-Basrî olup, künyesi Ebû Osman’dır. Basralı olup, Zeys kabîlesindendir. Biraz şaşı ve patlak gözlü olduğu için, Câhız ismiyle meşhûr oldu. 767 (H. 150) senesinde Basra’da doğdu. Abbasî halîfesi Harun Reşîd zamanında yetişti.
Câhız, Bağdâd ve Basra’da ilim tahsîl etti. Ebû Ubeyde, Esmaî, Ebû Zeyd el-Ensârî’nin derslerini dinledi. Sapık yollardan olan Mutezile fırkasının tanınmış âlimi Ebû ishâk İbrahim bin Seyyar el-Basrî el-Belhî, Câhız’ın keskin zekâ ve kabiliyetini görerek, onu elde etti. Eserlerini felsefecilerin bozuk fikirleri ile dolduran Ebû ishâk, Câhız’ın saf zihnini de ifsâd etti. Bir taraftan fen ve edebiyat ilimlerinde yetiştirirken, diğer yandan onun îti kadını bozdu.
Küçük yaşta ilmî araştırmaları tâkib eden, hattâ bu maksadla yapılan toplantılara iştirak eden Câhız, kısa zamanda yetişerek, ilmî konularda eserler vermeye başladı. Câhız’ın kabiliyetini ve zekâsının üstünlüğünü gören Mûtezile’nin önde gelenleri, ona büyük alâka gösterip maddî yardım sağladılar. Onun kendi sapık îtikâdlarına göre yetişmesine de destek oldular.
Edebiyat sahasında da meşhûr olan Câhız, fesahat ve belagatta çağdaşlarını geride bıraktı. Ehl-i sünnet âlimlerinden bâzıları, onun belagat ilmine dâiryazdığı eserlerden faydalandılar. Eserlerinden birini okuyan Halîfe Me’mûn, onu kendi sarayına aldı. Vezir İbn-i Zeyyâd, Câhız’ı koruyarak ilmî çalışmalarında destek oldu.
Câhız, devrinin en büyük zooloji ve antropoloji âlimi idi. Hayvanların her türünü inceledi. Eserlerinde hayvanların yaşayışları hakkında ince bilgiler verdi ve hayvanları deney için kullanan ilk âlim oldu. Tedkik ve deneylerini, o konu hakkında doğru bilgi elde edinceye kadar sürdürdü. Câhız, hayvanlardaki uzvî değişiklikleri de inceledi. Hayvanların âdetlerini ve hususiyetlerini îzâh ederken, Allahü teâlânın onları yaratmasındaki hikmeti de gözler önüne serdi.
Câhız, kendi düşüncelerini, eserlerinde hayvanları konuşturmak suretiyle ortaya koydu. Bu durum daha önce doğu edebiyatlarında; Kelîle ve Dimne ile Hint’te, 13. asırda Mesnevî-i şerîf ile Mevlânâ’da görülür. Câhız’dan tam sekiz asır sonra dünyâya gelen on sekizinci asır Fransız edebiyatçısı La Fonten, onun hayvanları konuşturma üslûbunu taklîd ederek üne kavuşmuş’tur. İlk defa hayvanları konuşturma san’atını ortaya çıkaranın La Fonten olduğu batılılarca iddia ediliyorsa da, onun bu san’atı Câhız’dan ve diğer müslüman milletlerin edebiyatçılarından aldığı açıkça ortaya çıkmaktadır.
Avrupa bilginleri, milletler arası ilmî toplantılarda, teneffüs faaliyetinin sâdece akciğerlere mahsus olmadığını, teneffüsün cilddeki delikler vasıtasıyla da yapıldığını ilk ortaya çıkaranların kendileri olduğunu söylemektedirler. Fakat bu arada Câhız’ı zikretmeyi unutmaktadırlar. Hâlbuki Câhız, asırlar önce bu hakîkatı ortaya koymuştur, El-Hayvân isimli eserinde şöyle demektedir: “Her kıl dibinde, bedenin teneffüsünü te’min eden delikçikler mevcuttur. Şayet bunlar olmasaydı, insan ilk anda ölürdü.” Bu, Câhız’ın, tecrübeleriyle ortaya koyduğu açık bir hakikattır.
Câhız, ilk defa kuru destilasyona tâbi tutmak suretiyle hayvan gübresinden amonyak elde etmeyi de başarmıştır.
Çeşitli konularda ilmî eserler yazmış, bir kısım eserlerinde ise, insan psikolojisi üzerine geniş bilgiler vermiştir. Edebiyat, antropoloji ve tabîat ile ilgili eserlerinden bâzıları şunlardır:
1-Kitâb-ül-Hayvân: Bu eserinde, hayvanların güçleri üzerinde araştırma yaptı. Hayvanın doğumu, yetişmesi, terbiyesi ve yiyecekleri hakkında geniş bir bilgi verdi. Yine hayvanın sıcak, soğuk, güneş ve gölgeden etkilenmesini, insanlara olan yakınlığını da inceledi. Câhız, bu eserini yedi bölüme ayırmıştır. Birinci bölümde; horoz ile köpek arasında cereyan eden bir münazara yer alır. İkinci bölümde; bu münazaraya devam edilir. Üçüncü bölümde; güvercin türlerinden ve tabîatlerinden bahseder. Dördüncü bölümde; karınca, maymun, domuz ve yılanları incelemektedir. Beşinci bölümde; ehlî hayvanların ve kuşların türlerine yer verir ve insanla hayvan ara sındaki farkı bildirir. Diğer iki bölümde de bir çok hayvandan bahseder.’
Câhız’ın bu eserini yazmaktaki tek hedefi, mahlûkları tetkik etmek suretiyle, onları yaratan Allahü teâlânın azamet ve kibriyâsmı, büyüklüğürîü bildirmekti. Fakat felsefeye daldığı için, bir çok bozuk fikirlerle kitabını doldurmuştur. 2-Kitâb-üz-Zer’ven-Nahl: Buğday ve hurma hakkındadır.
3-Kitâb-üs-Sürâha vel-hucâna: Nesebi asîl olanlar ve olmayanlar hakkındadır. 4-Kitâb-üs-Sudân ve bizzâm; Siyah ve beyaz ırklara dâirdir.
5-Kitâb-ül-meâdin: Mâdenler hakkındadır.
6-Kitâb-ül-Mesâil: Kibir ve kıskançlık hakkındadır.
7-Kitâb-ün-Nisâ: Kadınlarla ilgilidir.
8-Kitâb-ül-Beyân vet-Tebyîn: Edebiyata dâirdir.
9-Risale fi beyân-ı fezâil-il-Etrak: Türklerin üstünlüklerini anlatan bir eserdir. 10-Kitâb-ul-mârifet,
11-Kitâb-ur-Reddi alen-nasârâ,
12-Kitâb-ul-lüsûs,
13-Kitâb-ül-esnâm,
14-Kitâb-ül-mîzâh vel-ciddi,
15-Risâletühü fi kitab-il-kimyâ,
16-Kitâb’-ül-âlim vel-câhil.
Ayrıca zamanın ticarî hayâtını anlatan birçok risalesi vardır. Câhız’ın edebî ve ilmî eserlerinin sayısı 390’ı aşmaktadır.
Halîfe Mütevekkil zamanında saraydan çıkarılan Câhız, Basra’ya yerleşti. Orada uzun bir ömür sürdü. Nihayet 869 (H. 255) senesinde Basra’da öldü. Öldüğü zaman kucağında ilmî bir çok kitap bulunuyordu.
İlmî konularda araştırma yapan kimseler, Gâhız’ın eserlerinden büyük ölçüde istifâde ile, buluşlarını da tasdik etmişlerdir. Kazvînî ve Demîrî gibi zoologlar onun eserlerinden çok faydalanmışlardır. Edebî alanda da kendisinden sonra yetişenlere te’siri çoktur. Birçok edebiyatçı, eserlerini yazarken Câhız’ı taklid etmiştir.
Geniş ilmine, ömrü boyunca yılmadan yaptığı tetkiklere rağmen, mutezile mezhebinden kurtulamadı. Bunda; felsefecilerin te’sirinde kalması ve mutezile âlimlerinin te’sir ve himayesinde yetişmesi gibi iki sebeb rol oynamıştır. Hemen her eserinde felsefecilerin yanlış fikirleri vardır. Ehl-i sünnet âlimleri kendisini îtikâd yönüyle red, ilim yönüyle takdir etmişler ve ilminden faydalanmışlardır.
