El-Muvatta’ : Kelime olarak tef’il babında “tavti’e” den ismi mef’ul olup düzenlenmiş, kolaylaştınlmış manasryle Medine hadis ekolünün büyük alimi İmam-Mâlik b. Enes el-Esbahî’nin meşhur hadîs kitabının adıdır. Hadis tarihinde ilk derli toplu hadîs kitabı sayılan el-Muvatta, Abbasî halifesi Ebu Ca’feri’l Mansûr’un isteği üzerine tertiplenmiştir. Rivayete göre Halife, İmam-Malik’ten elinde bulunan sahih hadîsleri, müslümanların faydalanmaları için bir kitapta toplamasını istemiştir.
Halife’nin bu isteğini yerine getiren İmam-Malik, eserini Medine’li 70 kadar fakihe göstermiş, onların kabul etmelerini üzerine ona beğenilen ve kullanışı kolay anlamına gelen el-Muvatta adını vermiştir. Daha önceki musannıflar kitaplarına câmî, musannef gibi isimler verdikleri halde o kitabına ilk defa böyle bir isim koymuştur. 929 el-Muvatta, bütünüyle Hz. Peygamber (s.a.s)’e ait merfû hadîslerle sahabe sözlerinden (Mevkuf) ve tabiîn fetvalarından (maktu) oluşur. Merfû hadîsler büyük çoğunluk teşkil ederler. Ebu Bekr el-Ebhûrî’ye göre el-Muvatta’da 600 müsned, 222 mürsel, 613 mevkuf, 285 maktu olmak üzere 1720 hadîs mevcuttur.
İbn Hazm’a göre beşyüz kusur müsned, üçyüz kusur mürsel hadîs vardır. 70 kusur hadîs de bizzat Malik’in amel etmediği zayıf hadîslerdir. Bu sayıların değişmesi nüshaları itibariyledir. 930 el-Muvatta’ın özelliklerinin en başta geleni, yukarıda da değinildiği gibi içinde Hz. Peygamber’in hadîsleri yanında sahabe ve tabiûna ait söz ve fetvaların da yer almış olmasıdır. Nakledildiğine göre hadîslerini on bin hadîsden seçmiştir. Her yıl gözden geçirmiş ve bir kaç hadîsi çıkarmıştır.
Bu itibarla hadîslerinin hepsi seçme hadîs kabul edilmiştir. Ravilerinden Umer b. Abdilvahid el-Muvatta, Malik’e 40 günde arzettiğinde o, “kırk yılda telif ettiğim kitabı benden 40 günde aldınız. Onu ne kadar da az anlıyorsunuz!” demiştir. el-Muvatta’ın bir ikinci özelliği mürsel rivayetlere yer vermesidir. es-Suyûtî’ye göre el-Muvatta’da yeralan bütün mürsel hadîslerin mutlaka birer veya daha fazla âdıdı vardır. Diğer taraftan İbn Abdilberri’1-Kurtubî, mürsellerinin olduğu gibi belağanî diyerek naklettiği belagatın; ani’s-Sika lafzıyla ibham ettiği hadîsler de dahil olmak üzere isnadsız olarak sevkettiği 61 hadîsin dördü hariç mevsûl rivayetler olduğunu gösteren bir de kitap yazmıştır. İbnu’s-Salâh da bu dört hadîsi savunan müstakil bir kitap telif etmiştir.
İmam Malik el-Muvatta’ını hadîs alimleri arasında yaygın olan ale’l-Ebvâb usulüne göre tertip etmiş; verdiği hadîsleri fıkıh konularına göre bir araya getirmiştir. Bunları önce Hz. Peygamber’e ait merfu rivayeti vermek, daha sonra sahâbî kavlini, en sonra da bazı tabiûn fetvalarını nakletmek suretiyle sıralamıştır. Naklettiği hadîs ve haberlerin hepsinin kaynağı Medîne’lilerdir. Aslında o, Medine’yi sünnetin kaynağı olarak görür, el-Muvatta’a aldığı hadîslerin Medîne’li ra-vilerin hadîsleri oluşu onun bu görüşünden kaynaklanmış olmalıdır. İmam Malik, muhaddisler arasında, metni ve isnad tenkidi yönünden, şiddet, dikkat ve titizliğiyle tanınmış bir alimdir. Onun bu vasfı gözönünde tutulursa el-Muvatta’ın sıhhat derecesi kolayca anlaşılır. Gerçekte hadîs ve fıkıh alimleri el-Muvatta’ın sahih olduğunu söylemişlerdir.
Söz gelişi İmam Şafiî “yeryüzünde Kur’ân-ı Kerim’den sonra Malik’in kitabından daha sahih bir kitap yoktur” demiştir. İbnu’s-Salâh’a göre bu söz, Buharı ve Müslim’in kitaplarının tasnifinden önce söylenmiştir. 931 el-Irâkî’ye göre İmam Malik, kitabını sadece sahih hadîslere ayırmamış, aksine mürsel, munkatı ve belagat gibi senedi muttasıl olmayan rivayetleri de almıştır.
Hatta İbn Abdilberr’in söylediğine bakılırsa belagatı içinde bilinmeyen rivayetler de vardır. 932Ne var ki Alauddin Moğoltay el-Irâkî’ye itiraz ederek bu görüşün doğru olmadığını, munkatı sayılabilecek hadîslerin Buharî sahihinde de bulunduğunu iddia etmiştir.933 İbn Hacer de el-Irâkî’nin görüşüne yakın bir görüş ileri sürmüş ve el-Muvatta’ın, Mürsel, Munkatı gibi hadîsleri hüccet olarak kullanmak konusunda Malik’in görüşünü kabul edenlere göre sahih olacağını söylemiştir. 934Onun nazarında Moğoltay’ın itirazı yersizdir; zira İmam Malik’in eserindeki munkatılarla Buhâri’nin kitabındaki munkatı’lar arasında fark vardır. Malik’in mun-katı’lan kendi işittikleridir ve onun nazarında hüccettir.
Oysa Buhâri’nin munkatı sayılabilecek rivayetleri, kitabının başka bir yerinde mevsûl olarak zikredilmişlerse, isnadları kasden hazfedilmiş olanlardır. Onun şartına uymayanlar ise ya, şâhid olarak, ya bazı ayetlerin tefsirinde, yahutta başka maksatlarla zikredilmişlerdir. Bu bakımdan el-Muvatta’daki munkatı’1arın aksine Buhâri’nin munkatıları Sahih-i Buharı’ yi mücerred sahih hadîsleri toplayan bir kitap olmaktan çıkarmaz. 935 es-Suyûtî’ye gelince ona göre ed el-Muvatta’daki mursellerin, yukarıda da söz konusu edildiği gibi hepsinin başka tanklardan rivayet edilen âdıdları vardır. Bu bakımdan hüccettir. 936 el-Muvatta’ın birbirinden az da olsa farklı otuz kadar nüshası vardır. İçlerinden ondördü muhafaza edilebilmiştir.
Bunlar içinde en çok yaygın olanları şunlardır. 1. Yahya b. Yahya el-Leysî nüshası: Elde bulunan el-Muvatta nüshaları bu nüshadan neşredilenlerdir. 2. Ebu Mus’ab Ahmed b. Bekr nüshası: İmam Malik’e arzedilen son el-muvatta olan bu nüshanın diğerlerine nisbetle 100 kadar farklı hadîsi vardır. 3. Muhammed İbnu’l-Hasen eş-Şeybanî nüshası: Bu nüsha Yahya b. Yahya el-Leysî nüshasından oldukça farklıdır. Bunun sebebi Mâlik tarikından gelmeyen hayli rivayetlere yer vermesidir.
Hindistan’da İran’da ve Mısır’da basılan eş-Şeybanî nüshası daha çok Irak havalisinde meşhur olmuştur. Bilhassa Mağrib ve Endülüs taraflarında daha çok yayılmış bulunan el-Muvatta’ın pek çok şerhleri vardır. En mühim birkaçını zikretmek faydadan hali değildir. 1. et-Temhid li-mâ fı’1-Muvatta’ mine’l-Me’âni ve’l-Esânid: İbn Abdilberri’l-Kurtubî, 2. Keşfu’l-Muğattâ fi Şerhi’l-Muvatta: es-Suyûtî. 3. Tenviru’l-Havâlik Şerhu Muvatta’i Mâlik es-Suyûtî’ye ait olup Keşfu’l-Muğatta’dan ihtisar edilmiştir. 4. Şerhu’z-Zurkânî, 5. et-Ta’liku’1-Mumecced ale’l-Muvatta’il-İmam Muhammed: Abdulhayy b. Muhammed el-Leknevî, eş-Şeybânî nüshasına göre şerhtir. 937
