Günlük kulladığımız kelimeler’de veya cümlerler de başlayıcı yani ek harfler vardır. Bu nedenle birleşik kelimeler, yazılış bakımından bitişik yazılanlar ve ayrı yazılanlar olmak üzere ikiye ayrılır. Aslında daha önceden açılmış bir konu ama direk olarak bu konu üzerine değil, ve sürekli bunların yazımında yapılan hatalarla karşılaşıyoruz.
Belirtisiz isim tamlamaları, sıfat tamlamaları, isnat grupları, birleşik fiiller, ikilemeler, kısaltma grupları ve kalıplaşmış çekimli fiillerden oluşan ifadeler yeni bir kavramı karşıladıklarında birleşik kelime olurlar. Bunun için ‘de’yi veya ‘da’yı cümleden çıkarıp, cümleyi tekrar okuyun. Cümle anlamsız hale gelmiyorsa, ayrı yazılır.
Birleşik kelimeler belirli kurallar çerçevesinde bitişik veya ayrı olarak yazılır. Yanlışlıklardan biri de sözcüklerin yanlış yazılmasıdır. Bu tarz yanlışlıkları bulabilmek için sağlam bir sözcük kültürüne sahip olmak gerekir. Özellikle yabancı sözcüklerin yazımına dikkat edilmelidir. Dilimize son zamanlarda giren birçok yabancı sözcük aslına uygun olarak yazılmaktadır.
Bağlaç olan “DE” ve “DA” ayrı yazılmalıdır. Bağlaçlar da kelime türü olduğuna göre ve kelimeler bir birleriyler bitişik yazılamayacaklarına göre, diğer kelimelerden AYRI yazılmalıdır.
Örnek :
Bu şehirde de nice acılar yaşandı . ( Bu şehirde nice acılar yaşandı ) .” Şehirde ( de ) nice acılar yaşandı” cümlesindeki parantez içerisinde olan “de” yi cümleden atmak cümlede anlamca ve yapıca bir bozukluk oluşturmaz. O halde parantez içindeki DE bağlaçtır ve ayrı yazılmalıdır.
Bu şehirde nice acılar yaşandı ( Bu şehir.. nice acılar yaşandı) bu cümledeki ” de” ekini yazmamak cümlede anlamca ve yapıca çok büyük hatalar oluşturur . O halde bu -de ekidir ve bitişik yazılmalıdır.
Bağlaç Olan da, de’nin Yazılışı
Bağlaç olan da, de ayrı yazılır. Kendisinden önceki kelimenin son ünlüsüne bağlı olarak ünlü uyumlarına uyar: Kızı da geldi gelini de. Durumu oğluna da bildirdi. Sen de mi kardeşim? Güç de olsa. Konuşur da konuşur.
UYARI : Ayrı yazılan da, de hiçbir zaman ta, te biçiminde yazılmaz.
UYARI : Ya sözüyle birlikte kullanılan da mutlaka ayrı yazılır: ya da.
UYARI : Da, de bağlacını kendisinden önceki kelimeden kesme ile ayırmak yanlıştır: Ayşe de geldi (Ayşe’de geldi değil).
UYARI : Da, de bağlacının bulunma durumu eki olan -da, -de, -ta, -te ile hiçbir ilgisi yoktur. Bulunma durumu eki getirildiği kelimeye bitişik yazılır: devede (deve-de) kulak, evde (ev-de) kalmak, yolda (yol-da) kalmak, ayakta (ayak-ta) durmak, çantada (çanta-da) keklik. İkide (iki-de) bir aynı sözü söyleyip durma.
Yurtta sulh, cihanda sulh. (Mustafa Kemal Atatürk)
Pek derinliğine inmeden, uygulandığında “sonuç verecek” bilgilere, örneklemelere yer vererek, “de”nin nasıl yazılacağı üzerinde duralım:
“de”lerin ayrı mı, bitişik mi yazılacağını nasıl anlayacağız?
“de”yi cümleden çıkarır, cümleyi okuruz. Cümle anlamsız olursa, “de” bitişik; anlam bozulmazsa ayrı yazılır, deriz.
Bağlaç olan “de”, cümleye “çokluk”, “öncesi de var”, “başkası gibi” anlamı katar.
Böyle sahalarda oynamak cinayettir.
Bu saha şartlarında düzgün pas yapmak zor oluyor.
Bu durum bizi de etkiliyor.
Azıcık da bize bıraksaydın!
(“Bir”den sonra “de”, saati bildirmiyorsa ( Sizinle saat birde buluşmalıyız), ayrı yazılır:
Size bir de gömlek verelim.
Elma, armut, bir de Kel Mahmut.)
Çekimli eylemlerden sonra gelen “de”ler ayrı yazılır:
Ölsem de inanmam!
Aldı da vermedi.
Mersin’e geliyor da bizi aramıyor.
Gel de şu işi halledelim!
“Durum eki”nden ( -i, -e, -de, -de, -den) sonra gelen “de”ler ayrı yazılır.
Ev-i de… ( çok beğendim.)
Ev-e de… ( haber vereyim.)
Eve-de de… ( konuşabiliriz.)
Ev-den de… ( bir haber gelmedi.)
(Bir cümleye “ev” sözcüğü ile başlansa, “de”nin nasıl yazılacağını bilme olanağımız yoktur; nasıl yazılacağını ancak, cümleyi kuran bilir. Ama durum eki alan sözcükten sonra geliyorsa, görülüyor ki, nasıl yazılacağını bulmak kolaydır. Cümlenin bitmesini beklemeye gerek yoktur.)
