Arkeoloji kelime anlamı olarak “eski bilim” demektir. Bununla birlikte arkeoloji, örneğin dinozorları incelemez çünkü ilgili olduğu tek konu insandır. Dinozor incelemek istiyorsanız “paleontoloji” bilimiyle ilgilenmelisiniz çünkü paleontologlar her canlının kalıntısını inceleyebilmektedir! Arkeoloji aynı zamanda tarihe yardımcı bilimler arasındadır. Arkeologlar, bu incelemeleri esnasında filoloji, antropoloji, jeoloji, etnografya, coğrafya, nümismatik, sanat tarihi gibi yardımcı ilim dallarından geniş çapta faydalanırlar.
İnsanlığın geçmişini aydınlatma yolunda çok eskiden beri bir takım araştırmalar yapılmıştır. Başlangıçta tarih ve felsefeyi açıklamada kullanılan arkeoloji, daha sonra bu bağımlılıktan kurtulmuş ve bir bilim dalı kimliği kazanmıştır. İlk kazılar ise 18. Yüzyılda M.S 79 yılında Pompei’de yapılmıştır.Bir çoğunuzun bildiği gibi bu bölgede bulunan Vezüv yanardağının patlaması sonucunda lavlar ve küller altında kalan Pompei ve Herkulaneum şehirleri ilk arkeolojik çalışmalar için uygun bir ortam sağlamışlardır. Arkeologlar genelde, çeşitli şekillerde gözden kaybolmuş medeniyetlerin kalıntılarını inceler. Bu kalıntılar doğal afetler ya da uzun süreli doğa olayları sonucu toprak altına gömülmüştür. Arkeologların işi bu kalıntılara zarar vermeden, etraflarındaki toprağı uzaklaştırmak ve bulunan kalıntının kimlere ait olduğunu tespit etmektir.
Tarihî medeniyetlerin kalıntıları bu aşamadan sonra eşya ve yaşam tarzı düzeyinde incelenerek, geçmişte yaşamış insanların yaşamları konusunda fikir yürütülür. Örneğin antik şehirde bulunan bir evden ok ve yay çıkarılırsa orada yaşayan kişinin ya savaşçı ya da avcı olduğu düşünülür! Arkeologlar çalışmalarını çoğunlukla eskiden insanların yaşadığı varsayılan yerleşimleri gün yüzüne çıkararak yürütürler. Yıkılan bir kentin üstüne yenisi yapıldığından eski kentler genellikle toprağın altında kalır ve üst üste kurulan yerleşmelerin mimari (özellikle kerpiç) yıkıntıları zamanla bir tepe oluşturur. Bu tür tepeler Türkiye’de höyük, Yunanistan’da “Magula”, Yakındoğu’da “Tell”, İran’da “Teppe” olarak adlandırılır.
Ülkemizdeki Alacahöyük,Yalıhüyük ve Çatalhöyük gibi eski yerleşmeler birer höyüktür. Ancak her arkeolojik buluntu yeri bir höyük değildir. İnler, düz yerleşme yerleri, antik kentler de arkeolojinin araştırma alanları arasında yer alır.
Tarih öncesi arkeolojisi yazının ortaya çıkmasından önceki dönemleri inceler. Bu incelemede kazılar çok büyük bir dikkatle yürütülür. Tarih öncesi dönemden günümüze kalan çanak çömlek parçaları, taş araçlar, mimari kalıntılar ya da organik kalıntılar çok önem taşımaktadır.
