Vade farkı ile yapılan bir satışın caiz olup olmayışı mütedeyyin esnafı hayli tedirgin etmektedir. Bir malı peşin ucuz, veresiye veya taksitle pahalı satmak caizdir. Yani peşin alana şu fiyat, taksitle alana bu fiyat denebilir. Yasak olan, günü gelen borcu geciktirdiği için borçluya getirilen farktır.
İslâm dini ister peşin ister vâ’deli olsun alışverişi mü-bah kılmıştır. Cenab-ı Hakk buyuruyor ki: “Allah alışverişi mübâh kılmış, faizi de yasaklamıştır” (28). Alışveriş peşin olursa normal olarak kâr etmek tabii olduğu gibi, va’deli olursa da insaf dâiresinde karşı tarafı yıkmadan belirtilen zamanı ölçerek kâr etmek de tabi’idir. Her tahrihte bu tip alışveriş olmuştur. Yani alışverişte va’de farkı alınmıştır.
Alışverişte va’de farkını eklemek Cümhûr-u ulemâya göre câizdir (29). Bu hususta ulemâ arasında ihtilhaf olmamıştır. Ancak idrâki kıt olan bazı kimseler, Peygamber (sav); “Bir satış için de iki satış yapmaktan men’ etmiştir” (30) meâlindeki hadise dayanarak alışverişte va’de farkını eklemek câiz değildir, diyorlar. Halbuki bu hadis, va’de farkından hiç söz etmiyor, fukahâdan hiç kimse de ona hami etmemiştir. Hadis ya akd içinde bir şartı koşmanın câiz olmadığını, meselâ: Zeyd’in Halid’e evini bana yüzbin liraya satarsan ben de şu tarlamı yüz elli bine sana satarım, demesi gibi. Veya semen (bedel) belli olmadığından meselâ: şunu peşin olarak bine, va’deli olarak iki bine “sana sattım” şeklinde yapılan akdin muteber olmadığını ifade ediyor. Şayet semen belli olur, kesin bir fiyat üzerinde anlaşılır, meselâ: Peşin olarak fiyatı bin lira olan bir metâ’ için, veresiye iki bine sattım denilirse va’de farkı eklendiği halde, kesin olarak bu alış-veriş câizdir (31). Hatta bir kimse satılık metâ’ için peşin fiyatı şu kadardır, veresiye fiyatı da bu kadardır dese, yâni hem peşin hem va’deli fiyattan söz edip, bilâhare bir fiyat üzerine akd yapılsa yine câizdir (32).
Muhammed al-Hâmid, alışverişte vade farkını eklemek hususunda şöyle diyor: “Vade farkım eklemek haram değildir, faizle münasebeti yoktur” (33).
Ancak alışveriş ister peşin ister vadeli olsun insafa göre cereyan etmezse haram ve bereketsiz olur. Bunun için satıcı, kendi durumunu nazar-ı itibâre alması gerektiği gibi alıcının durumunu da nazar-ı itibâre alması gerekir.
Dipnotlar
(28) Bakara 175
(29) Neylü’l-Evtâr c. 5, s. 153
(30) Tirmizî.
(31) al-ahvazî, şarh al-Tirmizî c. 2, s. 236 Hint bsk. al-Mühazzab c. 1. s. 266. Muğni’l-Muhtâc, c. 2, s. 31. İbni Abidin c. 4, s. 171. c. 5. s. 482
