Tabakat-ı Fukaha: Fakihlerin mertebeleri demektir. Hanefi alimleri yedi mertebeye ayrılırlar. Ama öncelikle Tabakatı Fukaya hakkında kısa bir bil verelim. Tabakatı Fukaha Ne demektir.
Tabakat kelimesi, tabaka kelimesinin cem’îsi/çoğuludur. Kelime olarak tabaka, sıra halinde üst üste konulmuş şeylerden her biri, kat, derece, zümre, sınıf, nesil, tek yapraktan ibâret kağıt gibi manaları için kullanılır. Fukaha da, fakîh’in cem’idir. Fakih ise kelime olarak zeki, anlayışlı anlamına olmakla birlikte ıstılahta, fıkıh ilminde âlim, üstad manasınadır. Tabakatü’l-fukaha da, fıkıh âlimlerinin mertebeleri-dereceleri-kısımları demektir.
Hal tercümesi kitabı olarak yazılan tabakat, aynı devirde yaşamış, aynı ilim dalıyla uğraşmış, aynı mezhep ve tarikatın üyesi olan kişilerin hayatları işlenmektedir. Bu çeşit tabakat kitapları, genellikle on veya yirmi yıllık bir süreyi kapsamaktadır. Hadisçilerin hayatını anlatan kitaplara, “tabakatü’l-muhaddisin”, fakihlerin hayatını anlatan kitaplara da, “tabakatü’l-fukaha”, şairlerin hayatını anlatan kitaplara ise, “tabakatü’s-şuara” ve mutasavvıfların hayatını anlatan kitaplara ” tabakatü’s-sûfiyye”, kırâat alimlerinin hayatını anlatan kitaplara da, “tabakatü’l-kurra” denilir.
1—- MÜCTEHİD FÎŞ-ŞER’İ: Mutlak müctehid demektir. Bu tip müctehid Kur’ân-ı Kerîm ile sünnetin ışığı altında bir takım usul ve kaideler tesis ederek bir yol çizmiş ve şer’i meseleleri ona irca’ etmiştir. Bu durumda onların sayılan çoktur. Kesin bir rakam vermek mümkün değildir. İmam-ı a’zam, İmam Malik, İmam Şafiî, Ahmed b. Hanbel, Süfyan-ı Sevrî, Süfyan b. Uyeyne, Said b. Mtiseyyeb bunlardandır. Ancak bunların bir kısmının mezhebi yayılmadı, bir kısmı yayılıp bir müddet devam etti, bilahare silinip gitti. Bir kısmı ise devam etmektedir. Bunlar dâ İslâm alanında meşhur olan dört mezheptir.
2— MÜCTEHİD FİL-MEZHEB: Bunlar şer’i delillere baş vurduklarında ictihad edebilecek bir yeteneğe sahip kişilerdir. Ancak bir müctehidi mutlakın tesis ettiği kaide ve usulüne göre ictihadda bulunurlar. Ebu Yusuf, İmam-ı Muhammed ve İmam-ı Müzeni gibi şahıslar bu mertebedendir.
3— MÜCTEHİD FİL-MES’ELE: Mesailde ictihad gücüne sahip kişilerdir. Ne usulde ne de füru’da müctehidi mutlaka muhalefet edemez. Yalnız müctehidin görüşü bulunmayan meselelerde müc-tehidin kaide ve usulüne uygun bir şekilde ictihad edebilir. Tahtavî, Serahsi ve Kerhî gibi kimseler bu tabakaya dahildirler.
4— MUHARRİC: Bu tabakaya dahil olan fukaha içtihada kâdir değildir, fakat müctehidden gelen ve birkaç ihtimali bulunan kavlin ibhamım izale edip açıklayan kimselerdir. Razi ve Cürcani gibi kimseler bu tabakaya dahildirler.
5— MURACCİH: Bu tabakaya dahil olanlar içtihada kâdir olmamakla beraber, müctehidden gelen iki görüşten birisini delillere dayanarak tercih edebilen kimselerdir. Kudurî ve Hidaye sahibi Merginani gibi kimseler bu tabakaya dahildirler.
6— MÜMEYYİZ: Bu tabakadaki fakihlerde yukarıdaki rütbelerden birisinde olmadığı halde, zahir el-Mezheb, zahir el-Rivaye ve rivayeti nâdireyi birbirinden fark eden ve bilen kimselerdir. Başka bir tabirle kavi ve zayıû birbirinden ayıran kimselerdir. Muhtar ve Kenz sahibi kimseler bu tabakadan sayılırlar.
7— SADE MUKALLİD: Bu sınıftaki fakihler yukarıda zikredilen mertebelerden hiç birisine yetişememiştir (8). Ancak; Mezhebin mesailini ezberleyip eserlerinde derleyen kimselerdir. Haskefl ve İbn Abidin gibi kimseler bu tabakaya dahildirler, diyorlar. Şâfi mezhebine göre ise fakihlerin durumu üç mertebeye ayrılır:
1— Müctehidi Mutlak,
2— Müctehid fil-Mezhep,
3— Müctehid fil-Mesail veya Müraccıh’tır.
