Bazı insanlar vardır ki doğduğu zamana ait değildir. Çağların ötesinde yaşarlar. Onlar ışık olur çevresini aydınlatırlar. Onlar tutunacak dalların bütün bütün kırıldığında kalpleri ve kafaları sözlerin güzelleriyle aydınlatmıştır insanoğlunu. İnsan için faydalı olan bilgi, bilgilerin en üstünüdür, en güzel rehberdir. Bu çalışmamdaki amaç, toplumda ortaya çıkan bozulmanın durulması adına, ‘bir damla’ olabilmektir.
İbrahim Hakkı (r.a.); İbrahim Hakkı Hazretleri 1703’te Erzurum Hasankale’de doğdu, 1730 tarihinde Siirt-Tillo’da ahirete yürüdü. Hizmet hayatını daha çok Tillo’da geçirdi. Fakirullah Hazretlerinden mana dersi aldı ve intisap etti. Sultan I. Mahmud zamanında İstanbul’a geldi, saray kütüphanesinde ilmi araştırmalarda bulundu.
En meşhur eseri, bir yerde bütün eserlerinin içinde bulunduğu Mârifetnâme’dir. Bu kitapta eski ve yeni bügileri kaynaştırmaya çalıştı. Öyle ki Mârifetnâme, zamanının en kapsamlı ansiklopedisi özelliğini taşımaktadır.
Mârifetnâme’de astronomiden sosyolojiye, biyolojiden fiziğe, karakter ilminden psikolojiye, dinden tasavvufa, ahlâktan âdâb ilmine varıncaya kadar her ilimden bahisler bulunmaktadır. Çok sade ve tatlı bir anlatımı vardır. Zamanına göre dili bir hayli sadedir.
Mârifetnâme ilmi bir eser olmakla beraber aynı zamanda bir halk kitabıdır. Hemen herkesin bilgi dağarcığında Mârifetnâ-me’den birkaç cümle vardır.
İbrahim Hakkı’dan Öğütler
Kurtuluş doğruluktadır.
Ey aziz!
Konuşursan doğru konuş. Doğruluk keramettir. Yalan aşağılıktır. Kurtuluş doğruluktadır. Yalancı ve hileci şeytandır. Lâkin görünüşte insandır. Yalan söyleyen kimseden hayır umulmaz.
Boş laflar ve şakalar zarara yol açar; ömrü boşa geçirmektir. Gıybet ve koğuculuktan sakın ki, bunlar insanı halktan ve Hak’tan uzak ederler.
Dili tatlı olanın dostu çok olur.
Dil insanın terazisidir, âlim ve cahili ayırıcıdır. Mü’min insaf etmeyene insafla gider. Ahlâkı güzel olan yumuşak söyler. Çok selam ve tatlı dil sevgiye sebeptir. Büyüklerin yolu güzel sözlü olmak ve açık selam vermektir. Dili tadı olanın dostu çok olur. Sözü tatlı olanın muhabbeti lazımdır.
Özür dileyenin özrünü kabul et.
Allah’ı tanıyan kişi insanlardan özür diler. Özür dileyenin özrünü kabul eyle. Sana eziyet edeni affedip tatlı ve yumuşak söyle. Elinden geldiği kadar kusurları affet, ayıpları görmezden gel. Af, ihsanların en güzelidir.
İyi arkadaş hayatın süsüdür.
İyilik yapanla kötülük yapanı bir tutma, iyilik edeni duanda unutma. İyiliği unutup kusuru saklayan dost değil, düşmandır. Dostunun hatasına dayanamayan ölüm hastalığında yalnız kalır. Dostun, gözün gibi olan insandır. İyi arkadaş hayatın süsü ve belada yardımcıdır. Güzel görüşmekle arkadaşlık devam eder.
Mü’min yumuşak olur.
Mü’min uysal ve yumuşak olur, emin ve güvenilir olur. İlim, yumuşak huyun esasıdır. İlmin basiret ve bilimdir. Bereket rifk iledir. İlmin başı kızgınlığını yenmek ve tahammüldür. Hikmetin başı insanlarla iyi geçinmektir. İnsanın nfk ve cömertliği düşmanına kendini sevdirir. İlmin zekâtı güzel idaredir. İlmin zekâtı zeki insanlara öğretmektir. İlmin süsü, hilm ve rızadır. Hilmin süsü, eziyete kadanmaktır. Kudretin süsü, insaf ve adalettir. Nimetin süsü, akraba ziyaretine gitmektir.
iyi insan aza da şükreder.
Büyüklenmek telefin esasıdır. Kanaat kolaylığın özü, tamah, fakirin felâketidir. Söz vermek öyle bir hastalıktır ki, şifası vefasıdır.
Akıllı kimseye muhalefet etmek şiddetli tekdire gider. Ahmağa cevap vermemek en güzel cevaptır.
İyi insan aza şükreder, kötü insan çoğu da beğenmez, kötüye kullanır.
İyi insan verdiği sözü yerine getirir. Sözünü tutmayanı affeder.
Hakka yaklaşmak yalvarmakladır. İnsanlara yaklaşmak ise onlardan bir şey istememekledir.
Cimri ve korkakla istişare etme.
Meşveret sana rahattır. İstişare rahmettir. Cimri ve korkakla meşveret etme. İyi insan güzel hareketleri kendi üzerine borç bilir ve bunları yerine getirir. Başa kakıcı alçak insanlar ise geçmişte yaptıkları iyilikleri halk üzerinde bir borç bilip almaya kalkışırlar.
Mü’min, insanların eziyetlerine katlanır, ondan ise kimse incinmez. İyi insan namusunu malıyla, kötü insan malını namusu ile korur.
Yardım et ki, yardım olunasın.
Yardım et ki, yardım olunasm. Kötülük edene iyilik et ki, ona sahip olasın. Kendine razı olduğun sözü insanlara söyle.
Senden büyüklere itaatli ve saygılı ol ki, senden küçükler seni saysınlar.
Sahibinin değerini düşüren işten kaç ki, sorulduğu zaman utanıp inkâr eder. İyi bir insana ihanet ettinse ondan sakın; kötü bir insana iyilik yaptmsa kendini ondan koru.
En faydalı hazine gönüllerdeki sevgidir. Miskin Allah’ın gönderdiği insandır, ona bir şey veren, onu gönderene vermiş olur; vermeyen, gönderene vermemiş olur.
Güzel ahlâkın en güzeli sana gelmeyene senin git-mendir, seni mahrum edene senin iyilik etmendir. Sana zulmedeni affetmendir. Hailem sana ihtiyacı, Hakk’ın nimetinin revaç bulmasıdır.
Cömertlik insanın süsüdür:
Malik olursan rıfk eyle (yumuşak ve tatlılılıkla davran), söz verirsen tut, iyilik yaparsan gizle. Başa kakıcıla-nn yanında oruçlu ol. Başkasından kötü bir huy gördünse, onun benzerinden sakın.
Sevginin sebebi cömertliktir. Cömertlik zenginliğe ve rahatlığa sebeptir. Cömertlik insanın süsüdür. Cömertlikle efendilik olur. İnsanların elinde olandan elini çekmek iki cömertliğin biridir. Şükür ile nimet artar. Tatlılıkla zorlar kolay olur. Herkese selam vermek güzel haslettir.
Kanaatin meyvesi azizliktir
Tevazu ilmin meyvesidir. Tevazu şeref süsüdür. Tevazuun meyvesi yükselmektir. Kanaatin meyvesi azizliktir.
Güzel huy her faziletin esasıdır. Güzel huy insana hayırlı arkadaştır. Güzel huy insana Hakk’ın nimetidir. Güzel huy insanı saadete götürür.
İnsanlarla öyle ol ki, bir tarafa gitsen seni arzu eylesinler. Vefat edersen sana ağlayıp senden söz etsinler.
Ülfetin sebebi vefadır. Ayrılığın sebebi ihtilaftır. Fakirliğin sebebi israftır. Gönüldeki sükûnet en güzel süstür.
İnsanlarla iyi geçinenin ayıplan örtülür.
Malınla cömert, sırrınla cimri ol ki, mal veren aziz, sır veren zelildir. Seni öven belki boğazlar. Sana ayıbını söyleyen nasihat eder.
insanlara eziyet etmeyene kimse düşman olmaz. Senin hakkında iyi düşünce besleyen doğru çıkar.
İnsanlarla iyi geçinen selamet bulur. Kızgınlığına hâ-i kim olan halimdir. Şehvetine sahip olan hakimdir.
insanlarla iyi geçinenin ayıpları örtülür. Halkın ayıplarını arayanın ayıpları duyulur.
Alime hürmet Hakk’ı tazimdir.
Öğüdü kabul eden yüzkaralığmdan kurtulur. Sana teveccüh edene yardım etmen gerekir. Alime hürmet Hakk’ı tazimdir, insanlar için kuyu kazan, kendi düşer içine.
Küçük musibeti büyük sayan daha büyüğüne tutulur. Halka ihsan eden, Hak’tan ihsan bulur.
insanlara teşekkür etmeyen Allahla şükretmiş olmaz.
Senden razı olana teşekkür etmek onun razı ve cömertliğini arttırır. Senden razı olmayana teşekkürün, ondan sana barış ve sevgiye sebep olur, insanlara teşekkür etmeyen Allah’a şükretmemiş olur. Yanında başkasına teşekkür eden senden bir şey istemiş olur.
Namahreme bakmayanın kalbi rahat olur.
İnsanlardan utanmayan Allah’tan haya etmemiş olur. Namahreme bakmayanın kalbi rahat olur. Sana söz getiren, senden de söz götürür. Babasına ve annesine itaatli olan, evladını kendisine itaatli bulur.
Görmemezlikten gelmek gibi hilm, bilmemezlikten gelmek gibi akıl olmaz. Allah katmda günah olanda, kullara itaat olunmaz.
Akıllı olana gerektir ki, doktorun hastaya söylediği gibi söylesin. O hiddet ve şiddet gösterdikçe bu yumuşak söylesin.
Hallan beğenmediği işleri isteme ki, hakkında iftiraya başlamasınlar.
Geçimli hanım iki rahatın biridir.
Kadın reyhandır, kahraman değil, onu yük altına atma. Kadına yük olma. Geçimli hanım iki rahatın biridir.
Salan mecliste kimseden yüksekte oturma. Mecliste-, kiler seni yükseğe oturtmadıkça sen yukarıda bulunma.
Mevlâm görelim neyler, neylerse güzel eyler.
Hiç ummadığın yerde, nâgâh açılır perde, derman erişir derde.
Kötü ahlâktan kurtulmanın en kalıcı yolu, ilk önce kalbi uzun emelli olmak, aceleci olmak, haset etmek ve kibirli olmaktan arındırmaktır.
Konuşursan doğru konuş. Doğruluk keramettir. Yalan aşağılıktır. Kurtuluş doğruluktadır.
Ey Aziz! Zikrullahın en üstünü, sessiz olarak kalb huzuru ile Lailahe illallah kelime-i tayyibesini tekrardır Zikrullah, kalblerin nuru, ruhların huzurudur Zikrullah bedene lezzet, ruha kuvvettir.Gözlerin cilası, sırların nurudur Arifin adeti, Allahü Teâlâ´yı zikr ve O´ndan başkasını unutmaktır Zikrullah sadra cila, akla nurdur Kalblerin hayati, mahbubun likasıdır.
Yumuşak söz ve bol selam insanların sevgisini kazandırır.
Şaka heybeti kıran afettir, minnet cömertliği yıkan felakettir Konuşursan, doğru söyle, söz verirsen tut, tatlı konuşmak ve sesle selam sünnet-i kiramdır.
Ey Aziz! Dil insanın terazisidir Üç şey her belayı kendine çeker: Ciddi olmayan konuşma, şaka ve saçma sözdür Arkadaşların gıybeti rezalettir.
Ârif´in kalbi Mevlâya bağlıdır Gönül, çok şefkatli bir arkadaştır Kalbin Hakk ile olsun ve kalıbın halk ile kalsın.
Dünya ile olan gönül zarardadır Ukbâ ile olan gönül erir Mevlâ ile olan gönül temiz ve ne güzeldir,Gafilin kalbi dünyaya bağlıdır Zâhidin kalbi ukbâya bağlıdır.
Ey aziz, iyilerin safında yer almak için, itikadı düzeltmek, namazları vaktinde kılmak, şehvetin arzularını unutmak, sıfatları bilmek ve zat-i ilahiyi sevmekle olur.
