Muhasebe: Kulun nefsini, yapacağı işten önce ve sonra hesaba hesaba çekmesi Kendinden yana çıkma, kendini suçlu say, kendini suçlu görmekten korkma. Suçlu olduğunu huzurunda itiraf et ki, Cenâb-ı Hak sana ilham ettiği manevi dersleri kesmesin.
Rüzgâr, Süleyman’ın tahtına ters esti. Süleyman dedi ki: “Ey rüzgâr, ters esme!” Rüzgâr da “Ey Süleyman” dedi, “Ters hareket etme. Ters hareket edersen, benim tersliğime kızma! Allah, biz ders alalım da insafa gelelim diye bu teraziyi halk etti. Sen eksik dirhem korsan, ben eksik tartarım.
Sen benimle apaydın muamelede bulunursan, ben de seninle apaydın muamelede bulunurum!” Böylece Süleyman’ın tacı da eğrildi. Aydın günü, ona gece etti âdeta! Süleyman dedi ki: “Ey taç, neden başımda eğrilirsin. Ey güneş, doğu tarafımdan azalma/batma!” O eliyle tacı düzelttikçe taç eğrilmekteydi yiğidim! Tam sekiz kere doğrulttu, sekiz kere eğrildi.
Dedi ki: “Ey taç, bu ne bu? Eğrilme artık!” Taç dedi ki: “Beni yüz kere doğrultsan yine eğrilirim. Çünkü inanılır kişi, sen eğrilmedesin!” Süleyman, bunun üzerine kalbini doğrulttu; gönlündeki şehvetten soğudu. Tacı da derhal doğruldu.
Nasıl istiyorsa başında öyle durdu. Süleyman, bundan sonra onu mahsustan eğriltmede, taç da inadına doğrulmadaydı. O ulu Peygamber, tacını sekiz kere eğriltti; her defasında taç, başında doğruldu. Taç, dile geldi de “Ey padişah, nazlan” dedi, “Kanadından mademki tozu, toprağı silktin; uç! Hâsılı sana ne dert gelirse başkasına kabahat bulma; kendine bak!”
Kulluktaki bu hassâsiyet ve titizliği hayata geçirmek için insanın kendine karşı da bir sorumluluğu vardır. Burada hesap soran da sorulan da kendisidir. İçimizde başlayıp içimizde devam eden bir muhâsebe anlayışı. Hz. Peygamber: “Akıllı kişi nefsine hâkim olan ve ölümden sonrası için çalışandır.” buyurur. Hz. Mevlânâ: “Nefsinin emîri olan efendi, esîri olansa köledir.” derken bu gerçeğe işâret etmektedir. İnsanın başkalarının hata ve kusurlarıyla meşgûliyeti, kendi kusurlarını görmesini engellediği için Hz. Peygamber: “Kendi kusurlarıyla meşgûliyeti başkalarının ayıplarını araştırmaktan alıkoyan kula ne mutlu!” buyurmuştur. Oto-kritik diyebileceğimiz muhâsebe’de nefse, öz-denetim diye tanımlayabileyeceğimiz murâkabe’de kalbe yoğunlaşmak esastır.
