Selçukîler, Karaman oğullan ve Osman oğulları zamanında KONYA’da bir çok DÂR-ÜL-HUFFAZ var idi. Kur’anı-ı Kerim öğrenme, okuma ve ezberleme ve İslâmî bilgi edinme okulları olan bu irfan müesseselerinin içinde mimarî kıymeti olanları da pek çok idi. Biz arşiv vesikalarında ve tarihî kaynaklarda bir çok DÂR-ÜL-HUFFAZ’a rastladık. Bunların çoğu Karaman oğulları zamanmda yapılmıştır. Biz KONYA’da şu DÂR-ÜL-HUFFAZ’ları tesbit edebildik :
1 — ZERGER (Kuyumcu) AHMED DÂR-ÜL-HUFFAZI :
Bu; Konya’nın kale-i cerp mahallesinde idi. 837 H. 1433 M. tarihli vakfiyesi vardır. Fâtih, II. Bayezid ve Kanunî zamanlarında dâr-ül-huffaz faaliyette idi. Fâtih zamanmda mütevellisi Şeyh Mehmed, II. Bayezid zamanmda Hoca Süleyman’ın evlâdı idi. EB-ÜL-FAZL CÂMİİ’nin yanındaki tarla, Sinlecikteki bağ, Debbağlar dolabı gelirleri arasındadır.
2 — HACI YAHYA BEY DÂR-ÜL-HUFFAZI :
Hacı Yahya beyin babası Ahmed bey’dir. Dâr-ül-huffazm yerini tesbit edemedik. Bu bir Karaman oğlu devri eseridir. Hacı Yahya bey; gelir olarak üç bağ vakfetmiştir. Karamanoğlu İbrahim bey’in bir iradesi ile tevliyeti Seyid Ali oğlu Ahmed’e verilmiştir. II. Bayezid zamanında mütevellisi Ahmed Balaban idi. Mütevelli gelirin dörtte birini alırdı. Mütebakisi dâr-ül-huffaza sarfedilirdi.
3 — DEMİR KAPI DÂR-ÜL-HUFFAZI :
Dâr-ül-huffaz; kalenin demir kapısı önünde olduğu için böyle adlandırılmıştır. Fâtih ve II. Bayezid’in KONYA evkaf defterinde yer almıştır. Fatih zamanında mütevellisi Abd-ül-aziz oğlu Abd-ur-rahman idi. Sonra Abd-ül-kadir mütevelli olmuştur. Bir tarla ve attar dükkânı gelir olarak vakfedilmiştir. Bunun da Karaman oğulları zamanının eseri olduğu anlaşılmaktadır. Bânisinin adını tesbit edemedik.
4 — FERHÜNİYE DÂR-ÜL-HUFFAZI :
Sultan Keykâvusun kızı (I) Fatma Ferhuniyye tarafından yaptırılmıştı. Süt tekkesindeki türbesi ittisalinde idi. 700 H. 1300 M. tarihli vakfiyesi vardır. Vâlidesinin ruhunu taziz için yaptırmıştı. Tevliyetini âzadlı kölelerinden Uğur’a ve evlâdına şart koşmuştur. Gelir olarak Konyanın Sahra nahiyesine bağlı Kayser oğlanı köyü ile İsmail (îsmil) çiftliğini, Belvirana bağlı bir köyü, Seydişehire bağlı Şeker armut köyünü, Lârendeye bağlı Dutsa ve Kızılca köylerini, Konyada Selver ırmağı ve Selyığar çayı yakınındaki tarla ile Salurdaki başka bir tarlayı vakfetmiştir. Dâr-ül-huffaz Selçukîlerin ilk çöküntü yıllarında yapılmıştır.
5 — HONDÎ HATUN DÂR-ÜL-HUFFAZI :
Bu dâr-ül-huffazın ve yaptıranının adı Fâtih ve II. Bayezid Konya vakıf defterinde (Vakf-ı dâr-ül-huffaz-ı paşa Hondi bint-i Ömer bey) şeklinde geçer. Bu Turgut oğullarından Ömer bey’in kızıdır. Dâr-ül-huffazı için Ilgına bağlı tldeş köyünü vakfetmiştir.
6 — ÎLALDI HATUN DÂR-ÜL-HUFFAZI :
Fatih, II. Bayezid, Kanunî ve III. Murad Konya vakıf defterlerinde bu r-ül-huffaz şu şekilde geçer : (Vakf-ı Dâr-ül-huffazı îlaldı hatun bint-i Sultan Mehmed İbn-i Yıldırım han min Âl-i Osman)
Bu dâr-ül-huffazı Yıldırım Bayezid’in oğlu Çelebi Sultan Mehmed’in kızı Ilaldı Hatun yaptırmıştı. Bu kayıtlar bize şimdiye kadar meçhul kalan bir tarihî hakikati açıklıyor. Şarklı ve garplı hiç bir tarihçi Çelebi Sultan Mehmed’in karaman oğulları ile evlenen kızlarının adlarını tesbit edememişti. Karamanoğlu İbrahim bey’in anasının adı da malûm değildi. Çelebi Sultan Mehmed’in kızı Ilaldı; Osmanlı prensesi Nefise Sultan’dan doğan Karaman oğullarından birisiyle evlenmiş ve bu dâr-ül-huffazı yaptırmıştı.
İbrahim bey’in anasının adı inci hatun’dur. MUT’taki türbesinde gömülüdür. Şimdiye kadar Karaman oğulları şecereleri hakkında doğru hiç bir yazı ve kitap çıkmamıştır. Biz vakfiyelere, arşiv vesikalarına ve kitabelere göre bir Karaman oğulları şeceresi hazırladık. Allah kısmet ederse yayınlıyacağız. Ilaldı hatun; dir-ül-hufîazına: Konyadaki Şadi bey hamamının on iki sehminden yılda on bin akçe tutan yedi sehmini (1) Hamamın karşısındaki dükkânlarını vakfetmiştir. Fâtih zamanında vakfın mütevellisi Veled-i ahi Ali idi. II. Bayazid zamanında tevliyet Mevlâna Nizamî’nin oğulları Husrev ve Cafer Çelebilere geçmiştir. Ilaldı hatun’ıın dâr-ül-huffazı yanında bir de mescidi vardır. Dâr-ül-huffaz Karaman oğulları devri eseri idi.
7 — HOCA SALMAN DÂR-ÜL-HUFFAZI (SEKMAN) :
Bu dâr-ül-huffazı yaptıranın adı bazı vakıf kayıtlarında Sekman, Salman şekillerinde de geçer. Bir vakıf defterinde jllU. = Salman şeklinde yazılmıştır. Biz de bunu kabul ettik. Babasının adı Emir Ishak’tır. Tevliyetini kendi evlâdına şart koşmuştur. Postin-dûz — Kürkçüler hamamının üçte iki geliri bu dâr-ül-huffaza vakfedilmişti. Bu da Karamanoğulları de^ri yapısı idi. Bu dâr-ül-huffaz Hükümet civarında HOCA HAŞAN CÂMİÎ yakınında idi.
8 — LA’L PAŞA DÂR-ÜL-HUFFAZI:
Lal paşa dâr-ül-huffazı Beyhekim mahallesinde Beyhekim mescidinin arka tarafında idi. Fevkani olan binaya yedi sekiz taş merdivenle çıkılırdı. Üstünü sağır bir kubbe örterdi. 55 sene evvel eski mektep adını taşırdı. Sibyan mektebi halinde açıktı. Sonraları yıkılmıştır. Mektebin ittisalinde Paşa’nın bir de zâviyesi vardı. Zâviye ve dâr-ül-huffaz Karamanoğulları zamanında yıkılmıştı. Geliri ile çocuklara başka bir yerde ders verilirdi.
Kanunî zamanında 964 H. 1556 M. tarihinde yukarıda yazdığımız bina yapılmıştı. Bu tarihi taşıyan bir de vakfiyesi vardı. Konyanm Sahra nahiyesine bağlı Akçaviran ve Kabızali köyleri ile Konyada Horasanlı havlusunda bağ, Saraçlar içinde dükkân, dâr-ül-huffaza muttasıl bağ, Postindûz – Kürkçüler hamamının yeri mukataası ve yine Konyada Gedekalas değirmeninin yer mu-kataası bu mektebe gelir olarak vakfedilmişti. La’1 Paşa’nın; Hatunsarayma bağlı Şahne köyünde bir câmii vardır. Burada bir gözlü değirmenle Akviran-da ve civar köylerdeki tarlalar bu câmie vakfedilmişti. La’l Paşa’nın Lâren-de ^Karamanda) da hayır eserleri vardır.
9 — SAHlP ATA DÂR-ÜL-HUFFAZI :
Sahib Ata’nın yaptırıp vakfettiği bu dâr-ül-huffaz; Konyanm şimalinde, kalenin Çeşme kapısında idi. Yanında mescidi ve kırk çeşme denilen çeşmeli vardı. Konyaya bağlı Bostan çiftliği, çeşme yanında Sahib Ata evlerinin yer kataalart, Filabftt denilen Hocacihanda bağ ve yol üzerinde tarla bu man* sumenin gelirleri aralında İdi. Mektep ve mescid Karamanoğlu İbrahim bey zamanında yıkılmıştı. Mütevellisi Sahib Ata’mn evlâdından Abd-ur-rahman idi. Geliri Sahib Ata-nm MEDRESESİ’ne eklenmişti. Osmanlılar da bunu kabul etmişlerdi. Kanunî Sultan Süleyman muharrem – 927 H. 1520 M. tarihli bir emri ile Sahib Ata’nın bütün gelirlerini ayakta kalan eserlerine dağıtmıştır. Kanunînin Karaman eyeleti umumî valisi olan şehzadesi; hocası Mevlâna Muhy-id-din’e : vakfın gelirlerini teftiş ve babasının emirleriyle tevzi ettirmiştir.
10 — SUNGUR AĞA DÂR-ÜL-HUFFAZI :
Bu dâr-ül-huffaz; iç kalede idi. Burada bir de hamamı vardı. Bu dâr-ül-huffaz ve hamam iç kalenin şimal taraflarında ve Sadi bey’in mescidinin yol ve dıvar aşırı karşı taraflarında 18 inci asra kadar ayakta kaldığını ve 978 H. 1570 M. yılında esaslı bir tamir gördüğünü arşiv ve şer’î sicil kayıdlarmdan öğreniyoruz.
Evliya çelebi de mescid ittisalindeki hamamı görmüş ve adını kitabına1, geçirmiştir.
Tevliyetini hayatta oldukça kendisine, vefatından sonra âzadlı kölelerinden Urkmez’e şart koşmuştur. Kendi adını taşıyan hamam gelirinin bir fesinim, hamama bitişik şerbetçi ve keşkekçi dükkânlarını gelir olarak vakfetmişti. Konyada kendi adı ile anılan bir de bahçesi vardı. KONYA vali-i umumîsi Şehzade; bu bahçeyi vakfiyesinde yazılı olmadığı için sattırmıştır. Sungur ağa’mn Konyada Taht-ı kala civarında birde mescidi vardı.
11 — SA’D-ED-DİN ÖMER DÂR-ÜL-HUFFAZI:
Biz bu dâr-ül-huffazı; Konya müzesinin 908 envanter numarasında kayıtlı 0,58 X 0,85 santim ebadındaki bir taş kitabeden öğreniyoruz. Bu dâr-ül-huffazm nerede olduğunu tesbit edemedik. Dâr-ül huffaz 667 H-İLİ268 M. yılında Sultan Klhç-arslan’ın oğlu III. Keyhüsrev zamanında ya-Eprimiştir. 7 satır halindeki kitabenin birinci ve üçüncü satırlarında BESMELE ve (FÎBÜYUTÎN…) âyeti yazılıdır.
12 — HAS YUSUF AĞA DÂR-ÜL-HUFFAZI :
Bunu Karamanoğullarınm âzadlı kölelerinden Has Yusuf ağa yaptırmıştır. Konya; Osmanlı oğullarına geçtikten sonra Fâtih’in yaptırdığı Karaman eyaleti tahririnde dâr-ül-huffazın mütevellisi Yusuf ağa’nın âzadlı kölelerinden Sungur ağa idi. Bel virana bağlı Cam melek köyü gelir olarak vakfedilmiştir. Vakfiyesi görülmüştür.
Karamanoğlu İbrahim bey; nişaniyle (Emriyle) gelirin ürfiyesine Konya Kadısı tasarruf ediyordu. II. Bayezid’in Konya vakıf defterinden öğrendiğimize göre Ftih tahrirind en 25 yıl sonra dâr-ül-huffazın mütevellisi Konya Kadısı idi. Sunjur ağa evlâdsız öldüğü için zamanın kadısı tevliyeti üzerine almıştı. Bayezid defterine göre Ilgına bağlı Afşar köyü ile Erme-nekte bir değirmen dâr-ül-huffazın vakfı idi. Bu Yusuf ağa’nm HOCA FA-KİH’te çeşmesi vardır.
13 _ HOCA MEZÎD DÂR-ÜL-HUFFAZI
Osmanlılar Konyayı aldıkları zaman bu dâr-ül-huffaz yıkılmış, adı bile unutulmuş, burasını Emîr Süleyman isminde birisi mülk haline getirmiş» Emîr Süleyman’ın kızı Sitti hatun da burayı 20.000 bin akçaya Baki Hocaya satmıştır.
II. Bayezid burasının vakfolduğunu tesbit ettirerek ihya etmiştir. Daha sonra Hoca Mezid’in resmî defter harici bir çok vakıfları bulunarak tesbit edilmiştir. Bunların mütevellileri Hoca Mezid’in oğulları Emîr Ali ve Hamid çelebi idiler. Gelirleri şunlardır : Beyşehrinde çubuklu tarafında tarla, Beyşehrinde Hocacıhan köyü> kendi adı ile anılan Hoca Mezid değirmeni.
14 — PİR HÜSEYİN BEY DÂR-ÜL-HUFFAZI :
Bu dâr-ül-huffazı; Turgut oğullarından Pir Hüseyin bey yaptırmıştır. Vakfiyesinde adı (Pir Hüseyin bey ibn-i Emîr Şah ibn-i Turgut) şeklinde geçer. 831 H. tarihli vakfiyesi vardır. Dâr-ül-huffaz yıkılıp yok olmuştur. Ahi Murad hamamı, Hoşafçılarda dükkân, Köşk kavakta bağ, Karahüyükte Kovan bağı yanındaki bağ; dâr-ül-huffazın gelirleri arasında idi.
15 — ŞÜKRAN DÂR-ÜL-HUFFAZI :
Bu dâr-ül-huffazm yerini tesbit edemedik. Bunun da bir Karamanoğul-ları devri eseri olduğu muhakkaktır.
16 — HOCA İBRAHİM DÂR-ÜL-HUFFAZI :
Bu da Karamanoğulları devrinde yapılmıştır. Fâtih’in ve II. Bayezid’in vakıf defterlerinde vardır. Mütevellisi Sitti Hatun idi. Attarlar çarşısındaki dükkânları vakfetmişti.
17 — HACI HAŞAN DÂR-ÜL-HUFFAZI :
Fâtih Konyayı aldığı zaman bu dâr-ül-huffaz açıktı. Sonraki kayıtlarına rastlıyamadık.
18 — BAĞDAD HATUN DÂR-ÜL-HUFFAZI:
Bu dâr-ül-huffazı Turgut oğlu Hüseyin bey’in kızı Bağdad Hatun yaptırmıştı. Yıkılıp yok olmuştur. Fâtih zamanında mütevellisi evlâdından idi. Zengicek nahiyesine bağlı bir köy vakfı idi.
19 — HOCA ÖMER DÂR-ÜL-HUFFAZI :
Karamanoğulları devri eseri olan Hoca Ömer dâr-ül-huffazına Kanun! defterlerinde rastlıyamıyoruz.
20 — SİTTİ NEFİSE DÂR-ÜL-HUFFAZI :
Nasuh Çelebi’nin kızı Sitti Nefise Hatan; yaptırdığı bu dâr-ül-huffazı için Konyaya bağlı Zengicek köyünden gelirler vakfetmiştir. Nefise Hatun’un türbesi KONYA’dadır. Nasuh bey; İÇEL LİVASI BEYİ idi. Onun da dâr-ül-huffazı vardı.
21 — SUDUN AĞA DÂR-ÜL-HUFFAZI :
Sudun Ağa’nın dâr-ül-huffazı Fâtih ve Bayezid devirlerinde vardı. Onun Konyada çeşmeleri de vardır. Dâr-ül-huffazına Konyadaki Hoca Süleyman dolabını vakfetmiştir.
22 — PAŞA HONDİ DÂR-ÜL-HUFFAZI :
Bu dâr-ül-huffazı Turgut oğulları sülâlesinden ALÂİYE BEYİ Alâ-ed-din Ahmed bey’in kızı Paşa Hondi Hatun yaptırmıştır. 871 H. 1466 M. tarihli vakfiyesi vardır. Konyadaki Müstevfi hamamındaki hissesini, Said Vilayetine (Kadınhan) bağlı Zengi köyündeki hissesini, Akşehire bağlı Deli, Iprta ve Yenice köylerini vakfetmiştir.
II. Bayezid zamanında mütevellisi evlâdından Erdoğdu bey idi. Bu dâr-ül-huffazm bir adı da Alâiyye beyi dâr-ül-huffazı idi.
23 — PİR ALİ DÂR-ÜL-HUFFAZI :
Şeyh Alinin oğlu Pir Ali’nin dâr-ül-huffazına Fâtih vakıf defterlerinde rastlanmaktadır.
24 — HACI ALİ DÂR-ÜL-HUFFAZI :
Ahmed’in oğlu Hacı Ali’nin dâr-ül-huffazı Konyada Ali hoca mahallesinde idi. Hacı Ali’ye; Ali hoca da denirdi. Konyada Floros da bir bağ vakfetmiş ve gelirinin vakfın mütevellisine ve müstahdemlerine tevziini Konya kadısına bırakmıştır.
25 — NASUH BEY DÂR-ÜL-HUFFAZI :
İçel livasının sabık beyi Nasuh bey; bu dâr-ül*huffazı için mühim vakıflar tesis etmiştir. 715 H. 1315 M. tarihli vakfiyesi vardır. Kızı Sitti Hafize hatun’un da KONYA’da dâr-ül-huffazı vardı. Nasuh çelebPnin dâr-ül-huffazı yanında mescidi ve mektephanesi de vardır.
26 — İSHAK BEY DÂR-ÜL-HUFFAZI :
Abd-Ür-rezak oğlu Ishak bey’in dâr-ül-huffazı bir Osmanlı devri eseri idi.
Oda yok olmuştur. KONYA KADISI Abdullah oğlu Sinan’ın 915 yılı zilkadesinde tanzim edilmiş vakfiyesi vardır. Bunun mescidi ve mektep hanesi de vardı.
27 — KADI İMAD-ÜD-DİN DÂR ÜL-HUFFAZI :
Kadı Imad-üd-din’in dâr-ül-huffazı Fâtih Konyayı aldığı zaman harap idi. Karamanoğlu İbrahim bey’in vakıf defterinden öğrendiğime göre dâr-ül-huffaz harap olduğu için geliri Kadı Izz-ed-din vakfına ilhak edilmiş idi. imad-üd-din; meşhur kadı ÜRMÎYEİ, Sirac-Üd-din’in oğludur. Fâtih’in tahrir emini bu dâr-ül-huffazm tevliyetini evlâdından Piri ve Mustafa isminde iki kardeşte bulunduğu ve ellerinde yerlerinden, bağlarından öşür, nüzül, haraç ve çift resimlerinden muaf oldukları hakkında Karamanoğlu İbrahim bey’in mektubu bulunduğunu yazıyor, Tac-i veziri köprüsü yanında, çayır ucunda, Meydanda (Musallada) yerler ve bağlar bu dâr-ül-huffazın gelirleri arasında idi.
