Mâbed; MERAM KÖPRÜSÜ’nün solundan başlıyan MERAM dağının hâkim bir meyli üzerine yapılmıştır. Eteğini SAHÎB ATA IRMAĞFnm billor suları okşar. Mâbedde; KONYA‘yı, DERE’yi, YAKA ve KÖYCEĞİZ dağlarını görüş çerçevesi içine alan muhteşem ve mağrur bir kartal durumu vardır. Mâbedin son cemaat yerini canlara can katan MERAM’ın GEDA-BAD YELİ tutar. Yeşillik, muhteşem manzara, akarsu, nağme, çiçek, tabiî âhenk mâbedi her tarafından kucaklamıştır. Bana öyle geliyorki MERAM’ı terennüm eden her şâir; ilham perisini bu mâbedin etrafında yakalamıştır.
Meram’ı her seven seyyah; gönlünü ve kalbini büyüliyen tesiri buradan almıştır. MÂBED; bu semtin bütün güzelliklerini hulâsa eden bir yerine kurulmuştur. Burada biribirine muttasıl iki bina vardır. Birisi küçüktür, köprünün hemen önündeki kubbeli yapıdır. Altı muntazam taşla, üstü ve kubbesi tuğla ile yapılan bu binanın kapısı gün doğuya açılır. Kubbenin üstünü tuğladan çıkıntılar süslemiştir. Kapısının iki tarafında helezunî süsler ve kabatmalar taşıyan sütunlar vardır. Mâbedden kıble tarafına ve şimale ikişer, sağ ve soluna birer pencere açılır. Taşdan mihrabının iki tarafına ÂYET-EL-KÜRSÎ yazılmıştır. Bu mâbedden sağındaki câmi’e bir de kapı
açılmakda idi. Tolloğlu Süleyman bey tarafından bu kapı sonradan kapatılmıştır.
Bu binanın hiç bir yerinde inşa tarihi ve yapanın ve yaptıranın adını gösteren bir kitabe yoktur. İttisalindeki ikinci bina dam örtülü âdi taş yapıdır. Önünde altı ağaç sütunun örttüğü bir son cemaat yeri vardır.
Kapısının üstünde dikine konmuş mustatil bir kitabe taşı görülür. Taşa çiçeklerle, hendesî şekillerle çok güzel bir zemin ve dört tarafına da yine kendisinden oyma ve kabartmalarla süslü bir çerçeve yapılmıştır.
Bundan anlıyoruz ki kitabe eskiden daha aşağıda bir başka yerde imiş. Sonra buraya konmuştur. Bizim tahminimize göre Hasbey Oğlll’nun yaptırdığı MÂBED; tetkik ettiğimiz birinci binadır. MERAM genişlediği, nüfus artığı için ikinci mâbed sonradan yapılmış ve birinci yapının üstündeki kitabe de kapısının üstüne nakledilmiştir. İkinci binanın hiç bir mimarî kıymeti yoktur. KONYA’da HASBEY DÂR-ÜL-HUFFAZI, MERAM’da HASBEY HAMAMLARI gibi Karaman mimarîsinin şah eser örneklerini hediye eden Hasbey Zade böyle bina yaptırmazdı.
Mâbedin kapısı üstündeki kitabeyi dilimize şöyle çevirebiliriz:
(Karaman oğlu Alâ-ed-din zade Sultan Mehmed’in hükümdarlığı zamanında yapıldı. Allah memleketini muhalled ve kendisini aziz etsin. Ah Ölüm.)
Kitabede yapılan mamurenin adı ve vasfı gibi inşa tarihi de yoktur. Yalınız kenarındaki beyitlerin son mısraından vâkıfın Hasbey Oğlu olduğu anlaşılmaktadır. Biz bu taşın bulunduğu yerden nasıl bir binaya aid olduğunu çıkaracağız.
MARAM’daki HASBEY OĞLU manzumesi arasında yeralan hamamının 827 tarihinde Karaman oğlu İbrahim bey zamanında yapıldığını gösteren bir kitabesi vardı. Sonradan kırılmış ve yok edilmiştir. Fâtih, II. Bayezid ve III. Murad adına yapılan KONYA tahrir defterinde bu mâbed HATİPLİ OĞLU CAMİİ) şeklinde adlandırılmakta ve bu mâbedin yanında bir de HATİPLİ OĞLU ZAVİYESİ ve KONYA’nın içinde HATİPLİ OĞLU DÂR-ÜL-HUEFAZI bulunduğu tasrih edilmektedir.
Tahminimize göre Zâviye şimdiki câmiin yerinde idi. Câmiden zâviyeye bir de kapı vardı. Bunlara OsmanlIların devrinde (TABHANE) denilirdi. İS-TANBULMaki II. BAYEZİD ve YAVUZ SULTAN SELİM CÂMİLERİ’nin bitişiklerinde birer TABHANE vardı.
Burada bir de (BAHÇE-İ MERAM) denilen tarihî bir bahçe vardı. MERAM dervişleri ekip dikerlerdi. Fâtih devrinde zaviyenin şeyhi Derviş Abdullah, İL Bayezid zamanında Sayid Yusuf idi. II. Bayezid zamanında Câmiin evkafı şunlardı : Meram değirmeninin gelirinin üçde biri, Meram hamamının dörtte biri ve Meram bahçesi.
Zaviyenin evkafı da şöyle tesbit edilmişti:
Hatip köyünde bir çiftlik, Meram değirmeninin üçde bir hissesi ile Meram dükkânları.
Bayezid defterinde bu hususda şu malûmat vardır :
Mütevellinin hissesi gelirin nısfının altıda biridir. Hasılatın diğer yarısı zâviyeye gelip gidenlere sarfedilir.
Hatip Köyündeki ÇİFTLİĞE (Şeyh-i Meram denilen) zaviye şeyhi tasarruf ediyordu. Çiftliğin öşrünün SEYFİYE MBDRESESİ’ne tahsis edildiği hakkında bir kadı hücceti vardır. Mağaranın yanındaki HATİP ÇİFTLİĞİ* nin iki dönümlük yerine üzüm çubuğu dikilmiştir. HATİPLİ DÂR-ÜL-HA-DİSİ’nin MERAM değirmen ve hamamlarından üçde birer hissesi ile ÇAŞ-NİGİR bağının üç rüb’undan ibaret geliri vardı.
Bu mamurenin bânisi KONYA merkez kazasının bir Nahiye merkezi olan HATİP köyünden idi. Kendisine (Hatlbî, Hatipli, Hatipli oğlu) derlerdi.
