Türbe; Pir Esad Abacı Seyid mahallesinde, kendi adını taşıyan mescidin batısında, geniş bir bahçenin köşesindedir. Önünde KonyalIların (örtme) dedikleri önü açık, üstü kara örtülü bir Revak vardır. Bu kısmın yan divarları kerpiçtir, örtmenin sağındaki kapıdan asıl türbeye girilir. Türbe tuğla ile yapılmıştır. Üstü çarpay işareti şeklinde yine tuğla bir tonozla örülmüştür. Türbenin dört tarafına üstten birer küçük pençeresi, yalnız sağ ve karşı taraflarına alttan da ikişer pençeresi açılır. Sol divarmda ağzı açık şeklinde iki dolap vardır. Solda dıvara tesbit edilmiş alçıdan zarif bir cüz rafı görülür. Yapı ihmal edilmiş olmasına rağmen asaletini ve mimarî hüviyetini muhafaza etmektedir. Bu enteresan Selçuk eserinin lâyık olduğu itinayı görmesi ve iyi saklanması lâzımdır. Ortada beyaz sıvalı ve üstü hörküçlü bir sanduka vardır. Baş tarafından yükselen bir kısma yerleştirilmiş mermerde beş satır halinde arapça yazılar vardır.
Sandukanın solunda, ayak ucuna doğru minimini bir tahta sanduka vardır. Halk bunun altında Şeyh Esad’ın KEDİ’sinin gömülü olduğunu söylerler. Şeyh Esad ( PisiIi Sultan )
şöhretini de bu kedisinden almaktadır. pir Es’ad Türbesinin Kitabesi Şeyh Esad Peygamberimizin ( Kedi sevmek imanın kemalindendir) anlamına gelen bir sözüne uyarak kedisine karşı büyük bir zaaf ve sevgi gösterirmiş» vasiyeti üzerine de kedisi yanma gömülmüştür.
Şeyh Esad’m sandukasının evvelce çini ile kaplanmış olması çok muhtemeldir. Bugün türbenin hiç bir yerinde çini izlerine raslanmaz.
Türbenin kıble tarafında kerpiç yapı bir türbedar odası ve genişçe bir havuz vardır. Türbenin örtme kısmında (ravakında) toprak sıvalı ve harap onbir sanduka ve lahid saydım. Burada çok kıymetli ve müzelik Selçuk taşları görülmektedir. Bunların bir çoklarının üstleri sıvanmış, bir kısmı toprak içine gömülmüştür.
Sandukaların bazılarının baş, bazılarının ayak ve Pehleyan taşları kaybolmuş vevahut karışmıştır. Bunların temizlenmesi, bir taş müzesi^haline getirilmesi temenni edilir. Burada 919 da ölen Mehmed Çelebi İbn-iJ Mev-lâna Şems üd-din’in, Rasim Paşa İbn-i Osman Ferraşm ve Fatma hatun bint-i İbrahim Çelebi’nin, Ayşe hatunun mezar taşları vardır.
Eski vakıf kayıdlarından ve vakfiyelerden türbenin yanında bir tekke bulunduğunu da öğreniyoruz. KONYA vakıflar müdürlüğünde bu tekkeyi ve türbenin doğusundaki mescidi Sultan Alâ-ed-din’in vakfettiğini gösteren bir kayıd gördük. Anadolu Selçuk hükümdarları içinde üç Alâ-ed-din vardır. Bu tekkeyi tesis edenin hangisi olduğunu açıkça gösteren bir vesika elde edemedik. Şeyh Esad; IV. Kılıç-arslan zamanında ölmüştür. Fâtih, II. Ba-yezid, Yavuz, Kanunî ve III. Murad devrinin KARAMAN İLİ yazım heyetleri de tekkenin eski bir vakfiyesini görmemişler. Zaviyenin II. Alâ-ed-din Keykubad zamanında tesis edilmiş olması çok kuvvetli bir ihtimaldir.
PİR ESAD ZÂVÎYESÎ hakkında bize kadar iki vakfiye gelebilmiştir :
Birincisi 844 senesi muharreminin ilk günlerinde tanzim edilmiştir. Bu vakfiye ANKARA vakıflar umum müdürlüğü arşivinde 585 numaralı defterin 98 nci sahifesinde ve 100 sıra numarasında kayıdlıdır. Aslına uygun olduğu KONYA kadı vekili Müfti zade Mustafa Necip tarafından tasdik edilen bu vakfiye ile Musa paşa ibn-i Efendi Seyyidî KONYA Sahrasına bağlı Yakupviran ve Hacı İbrahim, Hacı Yunus, Tahta köprü, Hızır köy, Akköprü, Aymanas ve Yağlıtaş çiftliklerini ve Kalıkviran köyünü bütün haklarıyla ve sınırlarile PİR ESAD ZÂVÎYESİ’ne vakfetmektedir. Vakfiyede zâviyenin Pir Esad tarafmdan yapıldığı tasrih edilmektedir. Şeyh Musa hayatta kaldıkça zâviyenin hem şeyhi ve hem de mütevellisi olacak, ölümünden sonra şeyhlik ve mütevellilik en iyi ve salih oğluna ve oğullarının oğullarına verilecektir. Vakfiyede 13 şahidin imzaları vardır.
İkinci vakfiye 882 yılı Ramazanında tanzim edilmiştir. Vâkıf Karamanlı Muhsin zade şöhretini taşıyan Karaman kadı askeri İbrahim paşa ibn-İ Mehmed ibn-i Muhsin’dir. Bu vakfiye de ANKARA vakıflar Umum müdürlüğü arşivinde 581 numaralı defterin 491 inci sahifesinde 467 sıra numarasında kayıdlıdır.
İbrahim paşa bu vakfiyesile Belviran köylerinden Sakarlar köyünün te-mamını Pir Esad zâviyesinde pazartesi ve perşembe günleri Kur’andan dört cüz okunması için vakfetmiştir. Hayatta iken tevliyet kendisine, öldükten sonra oğullarının en iyisine, oğulları bulunmazsa akrabasının en iyisine ve bunlar da bulunmazsa âzadlı kölelerinin en salihine ait olacaktır.
Fâtih; KARAMAN ÎLÎ evkafını vc emlâkini tesbit ettirirken yazım heyeti 881 H. 1476 M. yılında vâkıf Musa paşa’yı zâviyede şeyh olarak buluyorlar. Evkafını{da*şöyle tesbit ediyorlar :
Meseidin yakınında, Tahta köprüde, Aymanas yolu üzerinde Ak köprüde Aymanasta ve’ karafpiride tarlalar, Hacı İbrahim piri çiftliği, Konyanm Sahra nahiyesine bağlıJYakupviranJçiftliği. Bu çiftliğin öşrünün yarısı, Konyadaki Serverağa çeşmesine verilecektir.
Fâtih’in*yazım hey’eti şeyh Musa’nın elinde Karamanoğlu İbrahim bey tarafmdan 850 H. 1446. M. yılında verilmiş bir muafname görmüştür. Buna’göre, tâ Sultan Alâ-ed-din zamanından beri bu vakfa meccanen su veri-[ liyormuş.f Aynı zamanda gerek zâviyenin şeyhi ve gerek hademesi, öşür, kap-çuru ağnam, Nüzûl ve diğer vergilerden muaf imişler. Fâtih de bu muafiyetleri aynen kabul etmiştir,
II. Bayezid de Karamanlı İbrahim paşa’nm vakfım aynen kabul etmiştir.
KONYA vakıflar müdürlüğünde bulunan bir numaralı vakıf kayıdlar defterinde 198 nci sahifesinde İbrahim paşa vakfiyesinin bir sureti ve altındada bazı tedavül kayıdları vardır. 4 Şevval 1243 tarihli bir muhasebe kaydından Pir Esad’m bir dâr-ül-huffaz’ı bulunduğunu öğreniyoruz. İbrahim paşada burada Gürcü oğlu şeklinde vasıflandırmaktadır. KONYA vakıflar müdürlüğündeki üç numaralı defterin 499 ncu sahifesindeki Yakup viranı köyünün yarısının Pir Esad zâviyesine vakfolunduğu hakkında tuğralı bir kayd-ı Hâkanî sureti vardır. Şimdi zaviyeden hiç bir eser kalmamıştır. Yalnız türbenin doğusundaki kerpiç yapı ve kara örtülü mescid bu günde ibadete açıktır. Son cemaat yerinde ve Musalla taşının ayaklarında eski manastır ve puthane kemerlerinde, kapılarında ve burçlarda kullanılan kısa ve bodur sütunlar vardır. Mescidin önündeki çeşme 1310 yılında yeniden yapılmıştır.
PİR ESAD MAHALLESİ çok genişti. Bu gün bu eski mahalle PİR ESAD KABASAKAL, PİR ESAD ABACI SEYİD, PİR ESAD HACI HÜSEYİN adlı üç mahalleye bölünmüştür.
Vakıflar umum müdürlüğü arşivinde (1255 Anadolu başlar) defterinin 343 sahifesinde bulunan 1124 tarihli Yeniçeri çavuşlarından Abd-Ül-fettat) ibn-i Mustafa Ağa nın ÇADIR ÇEŞME civarında yaptırdığı medresenin yerinin de Pir Esad vakfına ait olduğu anlaşılmaktadır. Türbenin kuzey ve batı tarafı geniş bir mezarlıktı. Şimdi burası meydan halindedir.
PİR ESAD ZÂVİYESİ’ne vakıf yapanlardan İbrahim paşa çok zengin bir ailenin çocuğu idi. Fâtih KARAMAN İLİ’ni yazdırırken Karamanoğlu Mehmed ve İbrahim bey’lerden İbrahim paşa’nın babasına malikâne olarak verilmiş bir çok köylerin bulunduğunu tesbit ettirmiştir.
