Türbe, Mescid ve mezarlıktan teşekkül eden ŞEMS-İ TEBRÎZİ man-zumesi; Alâeddin tepesinin doğusunda kendi adını verdiği mahallededir.
Türbe ve ittisalindeki harap mescid; tekke ve türbeleri kapatan kanun yürürlüğe girelidenberi kapalı bulunmaktadır.
Tarihi tetkik yapacaklara hususi müsaade ile açılmaktadır. Türbenin ve mescidin havlu kapısı şimal batıya açılır. Şimdi buradan girelim türbeyi ve ve mescidi görelim.
Kapıdan girince karşımıza bir şadırvan gelir. Harap bir halde bulunan şadırvanın önündeki bir taşta şunları okuyoruz :
( 1 — İşbu mâ-i cari ahiren. 2 – Hayıroğlu karyesinden Nuruilah zade Hatan Ağa tarafından isale edilmiştir. 1 – Muharrem-ül-haram 1343 ) Bir başka taşta da şu satırları buluyoruz : ( Ve min-el-mû-i küllü şey’in hay )
İşbu şadırvan Rızay-ı Cenab-i Huda vc ruhaniyet-i Hazreti Şemsi ihya için… Halil Rıza efendi tarafından müceddeden inşa olunmuştur. 1331 % Bu kitabeler şadırvanın iki yapılışı ve tekrar suyunun akıtılışı tarihlerini ve bu hayırları işliyenleri gösterir.
Şadırvandan sonra ağzında sekiz köşeli bilezik bulunan bir kuyu görü* liir. Eskiden avam bu kuyu suyunun yürek kakmasına faydalı olduğuna inanırlardı.
Kuyudan sonra türbenin önüne gelinir. Türbenin şimalinde tahta örtülü bir sundurma altında iki mezar görülür. Birisinin Mevlevi sikkeli baş tarafında şu kitabeyi okuyoruz :
( Müdat-ı vafire hazret—Şemseddin-i Tebrizî—Kuddise sırrah-üs-seni türbedarlığı—Hizmet-i celilesiyle nail-i feyz ve şeref olmuş olan—Kudemayi dedegân-ı Mevleviyeden el-merhum—vel-mağfurunleh Ahmed dedenin ruhu için elfatîha—Safer sene 1289 ) Âdi bir taştan yapılan diğer taşta ( Merhum Osman dede türbedar fi sene 1052 ) yazılıdır.
Arkamızda kalan tek katlı, kerpiç duvarlı ve kara örtülü harap binada eskiden türbedarlar otururlardı. Son zamanlarda dıvarlarında ve damında yer yer çöküntüler hasıl olmuştur. Bu binanın hiç bir tarihî ve mimarî kıymeti yoktur.
Türbe; âdi ve gayr-i muntazam taşla yapılmıştır. Üstündeki Kurşun ^örtülü mahrutî kubbe ve geniş saçağı ahşaptır.
Türbeden üç tarafına alttan ve üstten ikişer pencere açılır.
Şimaldekine (HACET PENCERESİ) derlerdi. Türbenin cenup duvarı tehlikeli bir surette çatlamıştır. Alelâde bir yapıdan ibaret olan türbenin tarihî yadından başka hiç bir kıymeti yoktur.
Türbenin içinde tahta tek bir sanduka görülür. Bunun altında kuyu bulunduğu söyleniyor.
Türbede; aleminde Allah, Muhammed, Ali yazılı bir sancakla yekpare camdan büyük bir fanüs ve bir kaç kudum, pencerelerin içinde mavi çiniler vardır. Burada bulunan Konya mektubi-i vilâyeti Mehmedin kaleminden çtkmış 1291 tarihli bir levha oldukça muvaffak bir eserdir.
Türbenin solundaki mescid aynı zamanda sema’hane ve âyin yeridir» Umumî kapısı doğuya açılan mâbed de âdi taşla yapılmıştır. Üstünü örten çatısına kurşun kaplanmıştır. Kapının Önünde yan divarlarla üç mermer sütunun tuttuğu saçak örtülü bir antre vardı. Son zamanlarda saçağı çökmüştür. Burada 1320 de ölen Şems dergfthı postnişini Ahmed Şükrünün, Aynî Hüseyinin ve Şems dedesi Mustafa Sabrinin mezarları vardır. Mâbe-din dıvarlannda yer yer çatlaklar hasıl olmuştur. Sol duvarındaki çatlağın genişliği 30 santimi bulmuştur. Tehlikeye düşen mâbedi ayakta tutmak için dnüne büyük payanda yapılmıştır.
Ortasındaki kalın bir kemer mâbedi içinden ikiye bölmektedir. Mâbed-den kıble tarafına beş, şimal tarafa dört, doğuya üç pencere açılır. Taştan yapılan mihrabı istelaktitlidir. Üstünde iki; kabartmalı göbek vardır. Dıvar-lardaki Aşere-i mübeşşere adlarını Hattat Mehmed Arif yazmıştır. Kadınlar mahfelinin üç sütun üzerindeki ve tavan kenarlarındaki süsler; tezyini sanat bakımından mühim sayılırlar. Mâbedin de mimarî bir kıymeti yoktur.
Fâtih; KONYA’yı Osmanlı sınırları içine aldıktan sonra 881 H. 1476 M. yılında KONYA evkafını tesbit ettirdiği defterde ŞEMS-ED-DİN-Î TEB-RİZt ZÂVÎYESİ’nin mütevelliliğinin Mevlâna’nm evlâdından Ârif Çelebi’yc ondan sonra da evlâdının evlâdına şart koşulduğunu vakfiyesinde görüldüğü ve eski defterde de Arif Çelebi’nin torunlarından Ahi Ali oğlu Mehmed Çelabi’nin mütevelli olduğu görüldüğü için yeni deftere de böyle yazıldığı söylenmektedir. İbare aynen şudur : Zâviye-i Şems-i Tebrizî Rahmetullahi aleyh der batnı Konya. Tevliyet hazreti Mevlâna Celâl-ed-din evlâdından Arif Çelebiye şart koşmuş badehu evlâda ve evlâdı evlâdına batnen bâde batnın ve neslen bâde neslin mutasarrıf olalar. Deyu vakfiyelerinde mastur. El ân Ârif çelebi evlâdından Ahi oğlu Mehmed çelebi tasarrufundadır. Deyu defter-i kadimde mastur. 01 üzre defter-i cedide dahi kaydolundu. »
Bu defterde ŞEMS-Î TEBRÎZİ TÜRBESÎ’nden bahsedilmemektedir.
Burası gelip konan ve göçen yolcuların istifadeleri için kurulmuş bir zâviyedir.
KONYA vakıflar Müdürlüğündeki dört numaralı defterin 106 ncı sahi-fesinde kayıtlı Arapça bir vakfiye sureti bulduk. Mevlâna Şems-ed-din Ahmed çelebi ibn-i Mahmud, Mehmed çelebi ibn-i Ahi, Lutfi ibn-i hacı Muhy-îd-din’in şahitlikleri ile 915 yılı zilkadesinin evvellerinde tanzim edilen bu vakfiye ile Abdörrezzak oğlu Fmir Ishak bey; Şems-i Tebriz! için bazı vakıflar tesis etmiştir. Vakfiyenin başına şunlar yazılmıştır :
«Bshab-ı hayrattan Ishak bey ibn-i Abdürrazak el-medfun bidairet-i Şems-} Tebrizî kuddise sirnıhû evkafının vakfiyye-i şerife suretidir.»Vakfiyede Ishak bey hakkında şu vasıflar kullanılmıştır:
(El Emir-ül mükerrem, en-neceb-ül müfehham, merci-i erbab-is seyf-i v-el-kalem, kâfil-i mesalih-il-ibâd, kâmil-ül-iyman-i v-el-itkan) Kendisinin bir bey, bir sancak beyi olduğu anlaşılıyor. Vakfiyeden anlaşıldığına göre Ishak bey bir gün ŞEMS-Î TEBRÎZÎNÎN TÜRBESİNE gelmiş, buradaki KUR’AN-I KERÎM’den tefe’ül etmiş, çıkan Âyet-i kerimede iyilik yapanların hesap günündeki, mahşerdeki iyi âkibetlerinden bahsedildiğini görünce ŞEMS-Î TEBRİZÎ MÂMURESÎ için hayırlar yapmıya karar vermiştir. Kendi merkadinin de burada bulunmasını bilhassa rica etmiştir.
Ishak bey zâviyenin mescidini; kıble tarafından yeni bir bina ilâve edilmek suretile genişletmiş ve b.uraya otuz cüzden müteşekkil bir KUR’AN-I KERİM koymuştur. Buradaki Dâr-ül-huffazı da genişletmiş ve batı tarafına ayrıca iki mükemmel oda yaptırmıştır. Burası yerli ve misafir fakirlerin ikametlerine tahsis edilmiştir.
Kur’an öğrenmek için ayrıca mektep ve bir de dershane yaptırmıştır.
Mektebe her sene Sultan Bayezid’in gümüş parasından elli dirhem verilmek üzere bir hoca tutulmasını da şart koşmuştur. Ishak Bey; yaptırdığı ve ilâve ettiği yerlerin kıyamete kadar yaşamasını sağlamak için de şunları vakfetmiştir :
1 — Niğdenin = Tikenli köyü.
2 — Aynı köyde Marmara, Salur ve Kara ağıl çiftlikleri.
3 — Ağın köyü.
4 — Konyaya bağlı Çeltik köyü.
k 5 — Lârende (Karaman) da Kuş doğan çiftliği.
1 Vâkıf Ishak bey’in hüviyeti hakkında tamamlayıcı ve aydmlayıtıcı bilgi Kâinilemedi.
Şems âşıkı bir KONYALI olduğu kendi adını taşıyan torununun ve karısı olduğunu tahmin ettiğimiz Hatice hanim’m ŞEMS MEZARLIĞI .İçindeki müstakil bir türbede gömülü olduklarını tesbit ettik.
Kendisi için de ŞEMS TÜRBESİ’nin doğu şimalinde bir türbe yaptırmıştır. O türbede bize kadar gelmiştir.
Esefle kaydedelim ki bu türbenin içindeki yatırın sandukası ve kitabesi bize kadar gelmemiştir. Aynı ailenin ikinci türbesi de 20 sene evvel 1944 yılında yıkılmıştır. Torunu Ishak bey yıkılan türbede medfundu.
ŞEMS MEZARLIĞI yıkılıp kaldırılmadan evvel biz burada gömülülerden kitabeli mezar taşları bulunanları tesbit ettik. Bazılarını buraya alıyoruz :
1162 H. de ölen Bekir paşa, 1179 da ölen Çelik paşa, 1213 de ölen Süleyman paşa, 1197 de ölen Mehmed Kethüda, 1290 da ölen Müderris Karamanlı Sarı Hafız, 1293 de ölen Şeyh-ül-kurra ve Müderris Kafalı zade
JÎİCI Haşan, 1299 da ölen Hafız Abdullah oğlu Ali Çavuş, 1303 de ölen jtafalı zade Hacı Haşanın karısı Fatma, 1223 de ölen ölmez zade Mustafa efendi, 1222 de ölen Nakip başçavuşu Niğdeli Hafız Mehmed, 1212 de ölen Abdi paşanın mühürdarı Diyaribekirli Hacı Ahmed ağa, 1329 da ölen Müderris Akşehirli Hamdi. 1321 de ölen birinci yüzbaşı Selim, 1340 da ölen Konya Nümune çiftliği Müdürü Üsküdarlı Neşet bey, 1279 da ölen Bekir Sami paşa Hankahı postnişini Nakşibendi tarikatına mensup Hacı Himmet efendi ile torunu Mustafa, 1319 da ölen Hacı Himmet efendinin birinci karısı Fatma, 1329 da ölen saatçi Ali Galip, 1336 da ölen Hüsnü efendi mahdumu Ali efendi, 1317 da ölen Denizlili ebe Şerife, 1332 de ölen Derviş Bekir oğlu Hacı Seyid Osman, 1334 de ölen Gözlülü Hacı Halil ağa zade Hüseyin ağa, 1322 de ölen Hacı Halil ağanın damadı Haşan efendi, Şerafettin câmii hatibi Ahmed efendinin kızı Emine Hatun, (1) 1320 de ölen Ankaralı Kolağası Seyid Mehmed ağa, 1326 da ölen Gözlülü Hacı Halil ağanın karısı Fatma hanım, 1331 de ölen Konya Düyunu umumiye Müdürü Çerkeş Hacı Tevfik beyin mahdumu Yahya, 1335 de ölen 12. nci Kolordu esliha ve mühimmat deposu kumandanı yüzbaşı Ahmed Kadri beyin karısı Hayriye hanım. 1332 de ölen Konya rüşdiyy-i askerisi muallimi mülâzım-ı sani Faik Sabri, 1333 de ölen Geduslu Hacı Muhsin efendi, 1321 de ölen Hadimi sülâlesinden Fatma hanım, 1221 de ölen tbad efendi zade Es-seyyid tbad ibn-i Abdurrahman, …. (2) de ölen mir İbrahim, 1325 de ölen Basmahane tefrik memuru Basmacı Mehmed, 1309 da ölen Mustul dede mahdumu Sadık ağa, 1334 de ölen Selânik eski teftiş memuru köprülü Emin, 1148 de ölen Hendekci zade Mustafa.
Tetkik ettiğimiz mezar taşlarına göre — Türbeler müstesna — Şems mezarlığının çok eski olmadığı anlaşılmaktadır. Devlet çöküntü devrine girdikten sonra bir çok m&bedlerin havluları gelişi güzel ve plansız kabristan haline getirilirken ŞEMS TÜRBE VE ZÂVİYESİ’nin geniş bahçesi de kabristan yapılmıştır. Ishak bey’in buraya gömülmek için geniş vakıflar tesis etmek lüzumunu duymuş olması da bunu teyit eder.
