Türbe; Kalenderhane mahallesinde Musalla caddesinde Devlet Demir Yolları memurlarından Mithatm üç numaralı evinin avlusundadır.
Sekiz yüzlüdür. Hem cenazelik ve mumyalık bodrum katının hem de ikinci katm kapıları kıbleye açılmaktadır. Bodrum kata 11 taş basamaklı merdivenle inilir. Katm dört tarafında honi şeklinde hava delikleri görülür.
Kubbesini dört taş kemer tutmaktadır. Tam karşıda divar dibinde bir yatır vardır. Üstünde sanduka yoktur.
Burada eskiden bir ıskara ve üstünde mumya veya cenaze tabutu bulunduğunu tahmin ediyoruz.
Kubbenin ortasından ikinci kata – bu çeşit bütün türbelerde olduğu gibi – bir delik açılmıştır.
ikinci katın kapısı Kiçimusla taşından yapılmıştır. Üstünü zarif istalak-titler süsler.
Eskiden kapının önünde bir saçak bulunduğu dıvardaki izlerinden anlaşılmaktadır.
Ev sahibi bu katı tahta ile ikiye bölmüş ve doğudaki penceresini genişleterek kapı haline sokmuştur. Buradan dışarıya şimdi altı pencere açılmaktadır. Türbenin iç kubbesinin köşelerine istalaktit şeklinde sekiz süs yapılmıştır. Iç içe yarımşar daire şeklinde tuğla ile örülen ve muhtelif renklere boyanan kubbe cidden câziptir.
Türbenin dıvarları ve mahrutî kubbesi tuğla ile yapılmıştır. Yalnız kubbe eteği ile yine tuğladan birer kemerli kitabe halindeki yüzleri gayri muntazam taşla derzli bir şekilde yapılmıştır. Bu bakımdan türbe KONYA’da eşsizdir. Künbetin üstünde leylek yuvası vardır.
Türbe şimdi ev sahibinin kileri halindedir. Şurasına burasına kerpiç dıvarlar yapıştırılmıştır. Bu pırlanta ve eşsiz eserin kurtarılması ve bir müze halinde ziyaretçilere açılması lâzımdır. Halk dilinde türbe (Ulaş dede, Ulaş baba kunbeti) şeklinde yaşamaktadır. Türbenin hiç bir yerinde yapıldığı tarihi, yaptıranı ve mimarını, burada yatanın veyahut yatanların hüviyetlerini ve ölüm tarihlerini gösteren hiç bir kitabe yoktur.
Türbenin ikinci katında hiç bir sanduka kalmamıştır.
Bu türbeye adını veren Ulaş dede’nin Meramda bir de zâviye ve Ka-lenderhanesi vardı. Zâviyesinin ve Kalenderhanesinin yanında kendi adını taşıyan bir değirmeni vardı ; (ULAŞ DEĞİRMENİ).
Şimdi bu zâviyeden ve kalenderhaneden eser kalmamıştır.
II. Bayezid adına 906 H. 1500 M. yılında KONYA evkafını tesbit eden îlyazıcı bu zâviyeyi görmüş ve şöylece kaydetmiştir :
(Vakf-ı zâviye-i Ulaş der vâdi-i Meram… mezkûr dervişin muaf-ı mutlak üzere elinde mektup var.)
KONYA Vakitlar Müdürlüğünde bulunan dört numaralı defterin 153 ncü sahifesinde Ulaş dede zâviye, kalenderhane ve değirmeni hakkında iki mühim vesika vardır.
Birincisi 1135 H. 1722 M. tarihini taşıyan bir hüccettir. Bunda hayır sahibinin adı «Konya haricinde vâdi-i Meram mahallesi sakinlerinden müteveffa sahib-ül hayr Derviş Ulaş evlâdından Mehmed ibn-i Ali nam…» şeklinde geçmektedir.
İkincisi 1276 tarihlidir. Bunda da şöyle denilmektedir.. «Nezaret-i Ev-kaf-ı hümayun-ı mülûkâneye mülhak evkaftan Medine-i Konya haricinde vâdi-i Meram mahallesinde vaki Ulaş dede Kalenderhane ve zâviyesi vakfından mahalle-i mezkürede Ulaş değirmeni demekle maruf üç çark üzere devreden değirmen…»
Biz mâmurenin vakfiyesini bulamadık. Ulaşsın hüviyetini tesbit edecek vesika da elde edemedik. (Ulaş) bir ilim veyahut din adamı mıdır ? Yoksa bir devlet ulusu, kumandan veya emîr midir.? Bunu da şimdilik kesin olarak tesbit edemiyoruz. Yalnız İSTANBUL başvekâlet arşivinde 387 numarada kayıtlı Kanunî devrine ait bir KONYA ilyazıcı defterinde ULAŞ DEDE ZÂVÎYESİ hakkında yukarıdaki vesikalar mahiyetinde malûmat vardır.
